พุทธศาสนสุภาษิต เล่ม๑
หน้านี้ขาดแหล่งที่มาของเนื้อหา ถ้าเป็นไปได้ ควรเป็นเอกสารต้นฉบับที่สแกนมาอัปโหลดไว้ที่วิกิมีเดียคอมมอนส์แล้วจัดทำแบบพิสูจน์อักษร หรือถ้าไม่สามารถอัปโหลดต้นฉบับเช่นนั้นได้ อย่างน้อยก็ควรระบุแหล่งที่มาที่สามารถตรวจสอบความถูกต้องแท้จริงของเนื้อหาได้ |
|
หน้านี้ขาด {{หัวเรื่อง}} ถ้าคุณอยากช่วย คุณสามารถเพิ่มข้อมูลตาม {{หัวเรื่อง}} เข้ามาในหน้านี้ หรือแสดงความเห็นไว้ที่ หน้าพูดคุย |
หน้านี้ขาดแหล่งที่มาของเนื้อหา ถ้าเป็นไปได้ ควรเป็นเอกสารต้นฉบับที่สแกนมาอัปโหลดไว้ที่วิกิมีเดียคอมมอนส์แล้วจัดทำแบบพิสูจน์อักษร หรือถ้าไม่สามารถอัปโหลดต้นฉบับเช่นนั้นได้ อย่างน้อยก็ควรระบุแหล่งที่มาที่สามารถตรวจสอบความถูกต้องแท้จริงของเนื้อหาได้ |
คำชี้แจง
พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราช- เจ้า ทรงตั้งกรรมการตรวจชำระแบบเรียนขึ้นคณะหนึ่ง และพระมหา ทองสืบ ป. ๘ วัดมกุฏกษัตริยาราม เป็นกรรมการ ผู้เรียบเรียงร่าง พุทธศาสนสุภาษิตนี้ เมื่อคณะกรรมการตรวจชำระแล้ว จึงให้พิมพ์เป็น พุทธศาสนสุภาษิตเล่ม ๑ สำหรับใช้เป็นหลักสูตรนักธรรมสืบไป. ในการตรวจชำระพุทธศาสนสุภาษิตนี้ มีข้อควรชี้แจง ดังนี้ ๑. อาศัยคำนำในพุทธศาสนสุภาษิตฉบับเดิมว่า " มีเวลาทำ น้อย ระเบียบที่จัดไม่เรียบร้อยไปโดยตลอด " ดังนี้ ภายหลังจึงได้ แก้ไขเปลี่ยนแปลงต่อมาหลายครั้ง เช่นการแยกหมวดธรรม แก้คำแปล และเพิ่มใหม่เป็นต้น คราวนี้ได้แก้รูปปรับปรุงใหม่ เพื่อให้ยุตติเป็น พุทธศาสนสุภาษิตเล่ม ๑. ๒. พุทธศาสนสุภาษิตเล่มแรกมี ๒๔๙ ข้อ พิมพ์ครั้งที่ ๘๒๔๖๖ เพิ่มขึ้น ๓๗ ข้อ ครั้งที่ ๑๐๒๔๖๗ เพิ่มขึ้น ๒๔๙ ข้อ และครั้งที่ ๑๓๒๔๗๒ เพิ่มขึ้น ๘๖ ข้อ รวมเพิ่มใหม่ ๓๗๒ ข้อ รวมทั้งสิ้นมี ๖๒๑ ข้อ ส่วนในการตรวจชำระครั้งนี้ (ที่ ๑๔๒๔๗๗) ได้ตัดที่เฝือ ออกเสีย ๑๖๐ ข้อ แต่เพิ่มใหม่อีก ๓๙ ข้อ จึงยุตติเป็นพุทธศาสนสุภาษิต เล่ม ๑ มีสุภาษิต ๕๐๐ ข้อ. ๓. พุทธศาสนสุภาษิตนี้ มีอรรถเป็น ๒ อย่าง คือ แสดงสภาว- ธรรม ๑ แสดงโอวาท ๑ การคัดเลือกสุภาษิตได้ถือหลักนี้ และเว้น ภาษิตอื่นอันแย้งกับพุทธวจนะอย่าง ๑ เว้นคำปฏิญญาหรือแสดงมติ อันขัดกับอรรถทั้งสองนั้นอีกอย่าง ๑. ๔. การจัดหมวดธรรม ได้เรียงตามลำดับอักษร ในหมวดหนึ่ง ๆ นั้น ที่เนื่องด้วยอรรถ ก็เรียงไว้ตามลำดับอรรถ ที่เนื่องด้วยธรรม ก็เรียงไว้ตามลำดับธรรม ที่เนื่องด้วยบุคคล ก็เรียงไว้ตามประเภท ที่ เนื่องด้วยโอวาท ก็เรียงไว้ตามข้อห้ามและคำสอน. ๕. คำแปลทั้งปวงอาศัยรูปเรื่องบ้าง อรรถกถาบ้าง สำนวน ภาษบ้าง มีบางข้อที่พึ่งแก้ไขคำแปลแปลกจากฉบับก่อน ๆ เพราะได้ หลักฐานตามที่กล่าวแล้วนั้นเป็นสำคัญ. ๖. เลขบอกที่มาแห่งสุภาษิตนั้น ๆ ได้ค้นคัดจากพระไตรปิฎก ฉบับสยามรัฐ ๔๕ เล่ม บางสุภาษิตมีที่มาหลายคัมภีร์ ก็ได้ระบุอักษร- ย่อและเลขหน้าไว้หลายแห่ง อักษรย่อและเลข หมายความว่า ชื่อและ หน้าและคัมภีร์นั้น ๆ เช่น ขุ. ธ. ๒๕๒๙. หมายความว่า ขุททกนิกาย ธรรมบท พระไตรปิฎก เล่ม ๒๕ หน้า ๒๙ ดังนี้เป็นต้น.
กองตำรา
มหามกุฏราชวิทยาลัย วันที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๗
คำนำ
(สำหรับฉบับที่ ๒)
หนังสือนี้เรียบเรียงขึ้น โดยกระแสพระราชดำริแห่งพระบาท- สมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เพื่อพระราชทานเป็นของแจก ใน งานเลื่อนกรมข้าพเจ้าเป็นกรมหลวง ที่ทรงเป็นพระราชธุระส่วนพระ- องค์ โดยฐานทีทรงตั้งอยู่ในที่เป็นผู้ใหญ่ของข้าพเจ้า มีความแจ้งใน พระราชปรารภต่อนี้ไป. ต่อมาในรัชกาลปรัตยุบันนี้ จัดหลักสูตรสอบความรู้องค์ นักธรรมขึ้น หนังสือนี้ได้ใช้เป็นหลักสูตรสำหรับตั้งกระทู้ให้เรียง ความแก้ ที่พิมพ์ครั้งที่ ๑ หมดไปแล้ว จึงให้พิมพ์ขึ้นใหม่เป็นของ มหามกุฏราชวิทยาลัย เป็นครั้งที่ ๒. กรม - วิชิรญาณวโรรส วัดบวรนิเวศวิหาร วันที่ ๘ มิถุนายน ๑๔๕๘
คำนำ
(สำหรับฉบับที่ ๑)
อันคำสุภาษิตย่อมเป็นที่นิยมของหมู่ชนทั้งหลาย แม้ต่างชาติ ต่างภาษาและต่างศาสนา ต่างก็มีสุภาษิตในหมู่ของตน ผูกขึ้นตาม ความนิยมให้ถูกแก่คราว แต่ก็เป็นธรรมดาของความดีที่ปรากฏ แก่ใจ ของปราชญ์ ถึงจะไม่ได้รับความคิดจากกันมาโดยทางใดทางหนึ่ง ก็ ยังดำริร่วมกันได้ก็มี แต่ข้อที่ต่างก็มีเหมือนกัน เพราะความนิยม ของฝ่ายหนึ่งย่อมต่างจากของอีกฝ่ายหนึ่ง อย่างไรก็ดี คำสุภาษิต ทั้งนั้น ย่อมเป็นคำสั้น ๆ จำได้ง่ายทั้งไพเราะมีความกว้าง ผู้ผูกขึ้น เลือกความกล่าวให้เป็นที่จับใจ. ฝ่ายของไทยเราก็มีหลายอย่าง มี สุภาษิตพระร่วงเป็นต้น ที่เลือกความมาจากบาลีก็มีบ้าง เช่นโลกนิติ. ความคิดรวมสุภาษิตนี้ขึ้น ก็เพื่อจะเลือกคำสอนฝ่ายพระพุทธศาสนา ไว้ในหมวดเดียวกัน จะเป็นประโยชน์แก่ผู้ฝึกสอนผู้ศึกษา และผุ้ ปฏิบัติในทางนั้นอีกเรื่องหนึ่ง เช่นหนังสือนวโกวาทที่เป็นอยู่บัดนี้. เพราะเหตุนั้น ในที่นี้ไม่ได้เก็บสุภาษิตของพวกถือลัทธิอื่นมากล่าว มีแต่คำที่มาในพระคัมภีร์ฝ่ายพระพุทธศาสนา คำที่สั้นก็ได้ชักมาไว้ ตรง ๆ คำที่ยาวเกินกว่าต้องการในที่นี้ได้ย่นให้สั้นลง แต่คงใจความ ตามเดิม คำเช่นนี้ได้เรียกว่านัย ได้แปลความไทยกับทั้งได้บอกที่มา ไว้ด้วย อีกอย่างหนึ่ง คำทีท่านผู้รู้ปริยัติทั้งหลายอื่นบ้าง ข้าพเจ้าเอง บ้าง อาศัยมติข้างพระพุทธศาสนาผูกขึ้นไว้ เพื่อประโยชน์เฉพาะเป็น ข้อสุภาษิตบ้าง เพื่อประโยชน์อื่นบ้าง เข้าพวกกันได้ก็ได้นำมารวบ. รวมไว้ด้วย แต่ข้างท้ายได้บอกนามผู้แต่งหรือหนังสือที่แต่งไว้. ข้อ สุภาษิตในเรื่องนี้ ได้จัดสงเคราะห์เข้าเป็นหมวด ๆ เช่นว่าด้วยปัญญา หรือความสัตย์ ก็รวมไว้ตามพวก และชื่อหมวดนั้น ก็จัดเข้าลำดับ อักษรอื่นเพื่อค้นหาง่าย. หนังสือนี้ เรียบเรียงขึ้นโดยกระแสพระราชดำริแห่งสมเด็จบรม- บพิตรพระราชสมภารเจ้า ดังมีแจ้งต่อไปนี้ เพื่อพระราชทานเป็นของ แจกในงานเลื่อนกรมข้าพเจ้า ที่ทรงเป็นพระราชธุระส่วนพระองค์ โดย ฐานที่ทรงตั้งอยู่ในทีเป็นผู้ใหญ่ของข้าพเจ้า. มีเวลาทำน้อย ระเบียบที่ จัดไม่เรียบร้อยไปโดยตลอด และคัมภีร์เป็นที่มาบางแห่ง ก็ต้องอ้าง แต่ที่เป็นชั้นรอง เช่นมังคลัตถทีปนี ที่ชักคำในแห่งอื่นมากล่าวไว้อีก ต่อหนึ่ง ถึงอย่างไรก็พอจะยังประโยชน์ให้สำเร็จได้ตามความมุ่งหมาย ซึ่งกล่าวแล้วในข้างต้น. กรมหมื่นวชิรญาณวโรรส วัดบวรนิเวศวิหาร วันที ๑๖ ตุลาคม ร. ศ๓๙. ๑๒๕
นโม พุทฺธาย
๑. อัตตวรรค คือ หมวดตน
๑. อตฺตา หเว ชิตํ เสยฺโย. ชนะตนนั่นแหละ เป็นดี. ขุ. ธ. ๒๕๒๙. ๒. อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโม. ได้ยินว่าตนแล ฝึกได้ยาก. ขุ. ธ. ๒๕๓๖. ๓. อตฺตา สุทฺนฺโต ปุริสสฺส โชติ. ตนที่ฝึกดีแล้ว เป็นแสงสว่างของบุรุษ. สํ. ส. ๑๕๒๔๘. ๔. อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ. ตนแล เป็นที่พึ่งของตน. ขุ. ธ. ๒๕๓๖,๖๖. ๕. อตฺตา หิ อตฺตโน คติ. ตนเทียว เป็นคติของตน. ขุ. ธ. ๒๕๖๖. ๖. อตฺตา หิ ปรมํ ปิโย. ตนแล เป็นที่รักยิ่ง. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๗. นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ. ความรัก (อื่น) เสมอด้วยตนไม่มี. สํ. ส. ๑๕๙. ๘. อตฺตนา ว กตํ ปาปํ อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ. ตนทำบาปเอง ย่อมเศร้าหมองเอง. ขุ. ธ. ๒๕๓๗. ขุ. มหา. ๒๙๓๗. ขุ. จู. ๓๐๑๑๖. ๙. อตฺตนา อกตํ ปาปํ อตฺตนา ว วิสุชฺฌติ. ตนไม่ทำบาปเอง ย่อมหมดจดเอง. ขุ. ธ. ๒๕๓๗. ขุ. มหา. ๒๙๓๗. ขุ. จู. ๓๐๑๑๖. ๑๐. อตฺตตฺถปญฺา อสุจี มนุสฺสา. มนุษย์ผู้เห็นแก่ประโยชน์ตน เป็นคนไม่สะอาด. ขุ. สุ. ๒๕๑๓๓๙. ๑๑. อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา. บัณฑิต ย่อมฝึกตน. ม. ม. ๑๓๔๘๗. ขุ. ธ. ๒๕๒๕. ขุ. เถร. ๒๖๓๘๙. ๑๒. อตฺตานํ ทมยนตฺติ สุพฺพตา. ผู้ประพฤติดี ย่อมฝึกตน. ขุ. ธ. ๒๕๓๔. ๑๓. อตฺตนา หิ สุทนฺเตน นาถํ ลภติ ทุลฺลภํ. ผู้มีตนฝึกดีแล้ว ย่อมได้ที่พึ่งซึ่งได้ยาก. ขุ. ธ. ๒๕๓๖. ๑๔. โย รกฺขติ อตฺตานํ รกฺขิโต ตสฺส พาหิโร. ผู้ใดรักษาตนได้ ภายนอกของผู้นั้นก็เป็นอันรักษาด้วย. องฺ. ฉกฺก. ๒๒๔๑๗. ๑๕. อตฺตานญฺเจ ปิยํ ชญฺา รกฺเขยฺย นํ สุรกฺขิตํ. ถ้ารู้ว่าตนเป็นที่รัก ก็ควรรักษาตนนั้นให้ดี. ขุ. ธ. ๒๕๓๖. ๑๖. ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ จิตฺตเกฺลเสหิ ปณฺฑิโต. บัณฑิตพึงทำตนให้ผ่องแผ้วจากเครื่องเศร้าหมองจิต. สํ. มหา. ๑๙๒๙. ขุ. ธ. ๒๕๒๖. ๑๗. อตฺตานญฺเจ ตถา กยิรา ยถญฺมนุสาสติ. ถ้าพร่ำสอนผู้อื่นฉันใด ก็ควรทำตนฉันนั้น. ขุ. ธ. ๒๕๓๖. ๑๘. อตฺตนา โจทยตฺตานํ. จงเตือนตนด้วยตนเอง. ขุ. ธ. ๒๕๖๖. ๑๙. ปฏิมํเสตมตฺตนา. จงพิจารณาตนด้วยตนเอง. ขุ. ธ. ๒๕๖๖. ๒๐. ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ ปงฺเก สนฺโนว กุญฺชโร. จงถอนตนขึ้นจากหล่ม เหมือนช้างตกหล่มถอนตนขึ้นฉะนั้น. ขุ. ธ. ๒๕๕๘. ๒๑. อตฺตานุรกฺขี ภว มา อฑยฺหิ. จงเป็นผู้ตามรักษาตน อย่าได้เดือดร้อน. ขุ. ชา. ปกิณฺณก. ๒๗๓๗๒. ๒๒. อตฺตานญฺจ น ฆาเตสิ. อย่าฆ่าตนเสียเลย. ขุ. ชา. มหา. ๒๘๒๗๙. ๒๓. อตฺตานํ น ทเท โปโส. บุรุษไม่พึงให้ซึ่งตน. สํ. ส. ๑๕๖๐. ๒๔. อตฺตานํ น ปริจฺจเช. บุรุษไม่พึงสละเสียซึ่งตน. สํ. ส. ๑๕๖๐. ๒๕. อตฺตานํ นาติวตฺเตยฺย. บุคคลไม่ควรลืมตน. ขุ. ชา. ตึส. ๒๗๕๐๓. ๒๖. อตฺตทตฺถํ ปรตฺเถน พหุนาปิ น หาปเย. ไม่ควรพร่าประโยชน์ตน เพราะประโยชน์ผู้อื่นแม้มาก. ขุ. ธ. ๒๕๓๗. ๒๗. อตฺตานญฺเจ ปิยํ ชญฺา น นํ ปาเปน สํยุเช. ถ้ารู้ว่าตนเป็นที่รัก ก็ไม่ควรประกอบตนนั้นด้วยความชั่ว. สํ. ส. ๑๕๑๐๔. ๒๘. ยทตฺตครหึ ตทกุพฺพมาโน. ติตนเองเพราะเหตุใด ไม่ควรทำเหตุนั้น. ขุ. ส. ๒๕๔๘๖.
๒. อัปปมาทวรรค คือ หมวดไม่ประมาท.
๒๙. อปฺปมาโท อมตํปทํ. ความไม่ประมาท เป็นทางไม่ตาย. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ขุ. ชา. ตึส. ๒๗๕๒๔. ๓๐. อปฺปมาทญฺจ เมธาวี ธนํ เสฏฐํว รกฺขติ. ปราชญ์ย่อมรักษาความไม่ประมาทไว้ เหมือนทรัพย์ประเสริฐสุด. ม. ม. ๑๓๔๘๘. สํ. ส. ๑๕๓๖. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ขุ. เถร. ๒๖๓๙๐. ๓๑. อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ. บัณฑิตย่อมสรรเสริญความไม่ประมาท. สํ. ส. ๑๕๑๒๖. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๕๓. ขุ. ธ. ๒๕๑๙. ขุ. อิติ. ๒๕๒๔๒. ๓๒. อปฺปมาเท ปโมทนฺติ. บัณฑิตย่อมบันเทิงในความไม่ประมาท. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ๓๓. อปฺปมตฺตา น มียนฺติ. ผู้ไม่ประมาท ย่อมไม่ตาย. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ขุ. ชา. ตึส. ๒๗๕๒๔. ๓๔. อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต ปปฺโปติ วิปุลํ สุขํ. ผู้ไม่ประมาทพินิจอยู่ ย่อมถึงสุขอันไพบูลย์. ม. ม. ๑๓๔๘๘. สํ. ส. ๑๕๓๖. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ขุ. เถร. ๒๖๓๙๐. ๓๕. อปฺปมตฺโต อุโภ อตฺเถ อธิคฺคณหาติ ปณฺฑิโต. บัณฑิตผู้ไม่ประมาท ย่อมได้รับประโยชน์ทั้งสอง. สํ. ส. ๑๕๑๒๖. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๕๓. ขุ. อิติ. ๒๕๒๔๒. ๓๖. อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ. ท่านทั้งหลายจงยังความไม่ประมาทให้ถึงพร้อม. ที. มหา. ๑๐๑๘๐. สํ. ส. ๑๕๒๓๑. ๓๗. อปฺปมาทรตา โหถ. ท่านทั้งหลายจงเป็นผู้ยินดีในความไม่ประมาท. ขุ. ธ. ๒๕๕๘.
๓. กัมมวรรค คือ หมวดกรรม.
๓๘. กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตาย. กรรมย่อมจำแนกสัตว์ คือให้ทรามและประณีต. ม. อุป. ๑๔๓๘๕. ๓๙. ยงฺกิญฺจิ สิถิลํ กมฺมํ น ตํ โหติ มหปฺผลํ. การงานอะไร ๆ ที่ย่อหย่อน ย่อมไม่มีผลมาก. นัย-สํ. ส. ๑๕๖๘. ๔๐. สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคตึ. กรรมชั่วของตนเอง ย่อมนำไปสู่ทุคติ. ขุ. ธ. ๒๕๔๗. ๔๑. สุกรํ สาธุนา สาธุ. ความดี อันคนดีทำง่าย. วิ. จุล. ๗๑๙๕. ขุ. อุ. ๒๕๑๖๗. ๔๒. สาธุ ปาเปน ทุกฺกรํ. ความดี อันคนชั่วทำยาก. วิ. จุล. ๗๑๙๕. ขุ. อุ. ๒๕๑๖๗. ๔๓. อกตํ ทุกฺกฏํ เสยฺโย. ความชั่ว ไม่ทำเสียเลยดีกว่า. สํ. ส. ๑๕๖๘. ขุ. ธ. ๒๕๕๖. ๔๔. ปจฺฉา ตปฺปติ ทุกฺกฏํ. ความชั่วย่อมเผาผลาญในภายหลัง. สํ. ส. ๑๕๖๘. ขุ. ธ. ๒๕๕๖. ๔๕. กตญฺจ สุกตํ เสยฺโย. ความดี ทำนั่นแล ดีกว่า. สํ. ส. ๑๕๖๘. ขุ. ธ. ๒๕๕๖. ๔๖. น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ. ทำกรรมใดแล้วร้อนใจภายหลัง กรรมที่ทำแล้วนั้นไม่ดี. สํ. ส. ๑๕๘๑. ขุ. ธ. ๒๕๒๓. ๔๗. ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ. ทำกรรมใดแล้วไม่ร้อนใจภายหลัง กรรมที่ทำแล้วนั้นแลเป็นดี. สํ. ส. ๑๕๘๑. ขุ. ธ. ๒๕๒๓. ๔๘. สุกรานิ อสาธูนิ อตฺตโน อหิตานิ จ. การที่ไม่ดีและไม่เป็นประโยชน์แก่ตน ทำได้ง่าย. ขุ. ธ. ๒๕๓๗. ๔๙. ยํ เว หิตญฺจ สาธุญฺจ ตํ เว ปรมทุกฺกรํ. การใดแลเป็นประโยชน์ด้วย ดีด้วย การนั้นแลทำได้ยากยิ่ง. ขุ. ธ. ๒๕๓๗. ๕๐. น หิ ตํ สุลภํ โหติ สุขํ ทุกฺกฏการินา. สุขไม่เป็นผลอันคนทำชั่วจะได้ง่ายเลย. สํ. ส. ๑๕๑๐๔. ๕๑. กลฺยาณการี กลฺยาณํ. ปาปการี จ ปาปกํ. ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว. สํ. ส. ๑๕๓๓๓. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๘๔. ๕๒. กมฺมุนา วตฺตี โลโก. สัตวโลกย่อมเป็นไปตามกรรม. ม. ม. ๑๓๖๔๘. ขุ. สุ. ๒๕๔๕๗. ๕๓. นิสมฺม กรณํ เสยฺโย. ใคร่ครวญก่อนแล้วจึงทำ ดีกว่า. ว. ว. ๕๔. กตสฺส นตฺถิ ปฏิการํ. สิ่งที่ทำแล้ว ทำคืนไม่ได้. ส. ส. ๕๕. ปฏิกจฺเจว ตํ กยิรา ยํ ชญฺา หิตมตฺตโน. รู้ว่าการใดเป็นประโยชน์แก่ตน พึงรีบทำการนั้นเทียว. สํ. ส. ๑๕๘๑. ๕๖. กยิรา เจ กยิราเถนํ. ถ้าจะทำ ก็พึงทำการนั้น (จริง ๆ). สํ. ส. ๑๕๖๗. ขุ. ธ. ๒๕๑๕๖. ๕๗. กเรยฺย วากฺยํ อนุกมฺปกานํ. ควรทำตามถ้อยคำของผู้เอ็นดู. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๗๒. ๕๘. กาลานุรูปํว ธุรํ นิยุญฺเช. พึงประกอบธุระให้เหมาะแก่กาลเทียว. ว. ว. ๕๙. รกฺเขยฺย อตฺตโน สาธุํ ลวณํ โลณตํ ยถา. พึงรักษาความดีของตนไว้ ดังเกลือรักษาความเค็ม. ส. ส. ๖๐. กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ. พึงทำกิจแก่ผู้ช่วยทำกิจ. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๘๔. ๖๑. นานตฺถกามสฺส กเรยฺย อตฺถํ. ไม่พึงทำประโยชน์แก่ผู้มุ่งความพินาศ. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๘๔. ๖๒. มา จ สาวชฺชมาคมา. อย่ามาถึงกรรมอันมีโทษเลย. ส. ฉ.
๔. กิเลสวรรค คือ หมวดกิเลส.
๖๓. สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม. ความกำหนัดเพราะดำริ เป็นกามของคน. สํ. ส. ๑๕๓๒. อง. ฉกฺก. ๒๒๔๖๐. ๖๔. น สนฺติ กามา มนุเชสุ นิจฺจา. กามทั้งหลายที่เที่ยง ไม่มีในมนุษย์. สํ. ส. ๑๕๓๑. ๖๕. กาเมหิ โลกมฺหิ น อตฺถิ ติตฺติ. ความอิ่มด้วยกามทั้งหลาย ไม่มีในโลก. ม. ม. ๑๓๔๑๒. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๗. ๖๖. น กหาปณวสฺเสน ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชติ. ความอิ่มในกามทั้งหลาย ย่อมไม่มีเพราะฝนคือกหาปณะ. ขุ. ธ. ๒๕๔๐. ขุ. ชา. ติก. ๒๗๑๐๒. ๖๗. นตฺถิ กามา ปรํ ทุกฺขํ. ทุกข์ (อื่น) ยิ่งกว่ากาม ย่อมไม่มี. ขุ. ชา. เอกาทสก. ๒๗๓๑๕. ๖๘. นตฺถิ ตณฺหาสมา นที. แม่น้ำเสมอด้วยตัณหา ไม่มี. ขุ. ธ. ๒๕๔๘. ๖๙. อิจฉา โลกสฺมิ ทุชฺชหา. ความอยากละได้ยากในโลก. สํ. ส. ๑๕๖๑. ๗๐. อิจฺฉา หิ อนนฺตโคจรา. ความอยากมีอารมณ์หาที่สุดมิได้เลย. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๙๔. ๗๑. อิจฺฉา นรํ ปริกสฺสติ. ความอยากย่อมเสือไสซึ่งนรชน. สํ. ส. ๑๕๖๑. ๗๒. นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ. ไฟเสมอด้วยราคะ ไม่มี. ขุ. ธ. ๒๕-๔๒,๔๘. ๗๓. โลโภ ธมฺมานํ ปริปนฺโถ. ความโลภเป็นอันตรายแห่งธรรมทั้งหลาย. สํ. ส. ๑๕๕๙. ๗๔. อติโลโภ หิ ปาปโก. ความละโมบเป็นบาปแท้. วิ. ภิ. ๓๙๖. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๔๔. ๗๕. นตฺถิ โมหสมํ ชาลํ. ข่ายเสมอด้วยโมหะ ไม่มี. ขุ. ธ. ๒๕๔๘. ๗๖. ภิยฺโย จ กาเม อภิปตฺถยนฺติ. ผู้บริโภคกาม ย่อมปรารถนากามยิ่งขึ้นไป. ม. ม. ๑๓๔๑๑. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๗. ๗๗. อูนา ว หุตฺวาน ชหนฺติ เทหํ. ผู้บริโภคกามเป็นผู้พร่อง ละร่างกายไป. ม. ม. ๑๓๔๑๒. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๗. ๗๘. โภคตณฺหาย ทุมฺเมโธ หนฺติ อญฺเว อตฺตนํ. ผู้มีปัญญาทราม ย่อมฆ่าตนเองเหมือนฆ่าผู้อื่น เพราะอยากได้ โภคทรัพย์. ขุ. ธ. ๒๕๖๓. ๗๙. อวิชฺชานิวุตา โปสา. คนทั้งหลายอันอวิชชาหุ้มห่อไว้. วิ. จุล. ๗๔๐๐. องฺ. จตุกฺก. ๒๑๙๓.
๕. โกธวรรค คือ หมวดโกรธ
๘๐. น หิ สาธุ โกโธ. ความโกรธไม่ดีเลย. ขุ. ชา. ฉกฺก. ๒๗๑๘๘. ๘๑. โกโธ สตฺถมลํ โลเก. ความโกรธเป็นดังสนิมศัสตราในโลก. สํ. ส. ๑๕๖๐. ๘๒. อนตฺถชนโน โกโธ. ความโกรธก่อความพินาศ. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๘๔. อนฺธตมํ ตทา โหติ ยํ โกโธ สหเต นรํ. ความโกรธครอบงำนรชนเมื่อใด ความมืดมนย่อมมีเมื่อนั้น. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ขุ. มหา. ๒๙๑๘. ๘๕. อปฺโป หุตฺวา พหุ โหติ วฑฺฒเต โส อขนฺติโช. ความโกรธน้อยแล้วมาก มันเกิดจากความไม่อดทนจึงทวีขึ้น. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๗๓. ๘๖. โกโธ ทุมฺเมธโคจโร. ความโกรธเป็นอารมณ์ของคนมีปัญญาทราม. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๘๐. ๘๗. โทโส โกธสมุฏฺ€าโน. โทสะมีความโกรธเป็นสมุฏฐาน. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๗๓. ๘๘. นตฺถิ โทสสโม คโห. ผู้จับเสมอด้วยโทสะ ไม่มี. ขุ. ธ. ๒๕๔๘. ๘๙. นตฺถิ โทสสโม กลิ. ความผิดเสมอด้วยโทสะไม่มี. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๙๐. โกธํ ฆตฺวา สุขํ เสติ. ฆ่าความโกรธได้ อยู่เป็นสุข. สํ. ส. ๑๕๕๗, ๖๔. ๙๑. โกธํ ฆตฺวา น โสจติ. ฆ่าความโกรธได้ ไม่เศร้าโศก. สํ. ส. ๑๕๕๗, ๖๔. ๙๒. โกธาภิภูโต กุสลํ ชหาติ. ผู้ถูกความโกรธครอบงำ ย่อมละกุศลเสีย. นัย. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๘๖. ๙๓. โกธโน ทุพฺพณฺโณ โหติ. คนมักโกรธ ย่อมมีผิวพรรณเศร้าหมอง. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๘. ๙๔. ทุกฺขํ สยติ โกธโน. คนมักโกรธ ย่อมอยู่เป็นทุกข์. นัย. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๘. ๙๕. อโถ อตฺถํ คเหตฺวาน อนตฺถํ ปฏิปชฺชติ. คนมักโกรธถือเอาประโยชน์แล้ว กลับประพฤติไม่เป็นประโยชน์. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๘. ๙๖. โกธาภิภูโต ปุริโส ธนชานึ นิคจฺฉติ. ผู้ถูกความโกรธครอบงำ ย่อมถึงความเสื่อมทรัพย์. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๘. ๙๗. โกธสมฺมทสมฺมตฺโต อายสกฺยํ นิคจฺฉติ. ผู้เมามึนด้วยความโกรธ ย่อมถึงความไร้ยศศักดิ์. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๘. ๙๘. าติมิตฺตา สุหชฺชา จ ปริวชฺเชนฺติ โกธนํ. ญาติมิตรและสหาย ย่อมหลีกเลี่ยงคนมักโกรธ. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๙๙. กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ. ผู้โกรธ ย่อมไม่รู้อรรถ. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๑๐๐. กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ. ผู้โกรธ ย่อมไม่เห็นธรรม. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๑๐๑. ยํ กุทฺโธ อุปโรเธติ สุกรํ วิย ทุกฺกรํ. ผู้โกรธจะผลาญสิ่งใด สิ่งนั้นทำยากก็เหมือนทำง่าย. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๑๐๒. ปจฺฉา โส วิคเต โกเธ อคฺคิทฑฺโฒว ตปฺปติ. ภายหลัง เมื่อความโกรธหายแล้ว เขาย่อมเดือดร้อนเหมือน ถูกไฟไหม้. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๑๐๓. โกเธน อภิภูตสฺส น ทีปํ โหติ กิญฺจินํ. ผู้ถูกความโกรธครอบงำ ย่อมไม่มีที่พำนักสักนิดเดียว. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๑๐๔. หนฺติ กุทฺโธ สมาตรํ. ผู้โกรธ ย่อมฆ่ามารดาของตนได้. องฺ. สตฺตก. ๒๓๙๙. ๑๐๕. โกธชาโต ปราภโว. ผู้เกิดความโกรธแล้ว เป็นผู้ฉิบหาย. องฺ. สตฺตก. ๒๓๑๐๐. ๑๐๖. โกธํ ทเมน อุจฺฉินฺเท. พึงตัดความโกรธด้วยความข่มใจ. นัย. องฺ. สตฺตก. ๒๓๑๐๐. ๑๐๗. โกธํ ปญฺาย อุจฺฉินฺเท. พึงตัดความโกรธด้วยปัญญา. นัย-องฺ. สตฺตก. ๒๓๑๐๐. ๑๐๘. มา โกธสฺส วสํ คมิ. อย่าลุอำนาจความโกรธ. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๖๙.
๖. ขันติวรรค คือ หมวดอดทน
๑๐๙. ขนฺติ ปรมํ ตโป ตีติกฺขา. ขันติคือความอดทน เป็นตปะอย่างยิ่ง. ที. มหา. ๑๐๕๗. ขุ. ธ. ๒๕๔๐. ๑๑๐. ขนฺติ สาหสวารณา. ความอดทน ห้ามไว้ได้ซึ่งความผลุนผลัน. ว. ว. ๑๑๑. ขนฺติ หิตสุขาวหา. ความอดทน นำมาซึ่งประโยชน์สุข. ส. ม. ๑๑๒. ขนฺติ ธีรสฺสลงฺกาโร. ความอดทน เป็นเครื่องประดับของนักปราชญ์. ส. ม. ๑๑๓. ขนฺติ ตโป ตปสฺสิโน. ความอดทน เป็นตปะของผู้พากเพียร. ส. ม. ๑๑๔. ขนฺติ พลํ ว ยตีนํ. ความอดทน เป็นกำลังของนักพรต. ส. ม. ๑๑๕. ขนฺติพลา สมณพฺราหฺมณา. สมณพราหมณ์ มีความอดทนเป็นกำลัง. องฺ. อฏฐก. ๒๓๒๒๗. ๑๑๖. มนาโป โหติ ขนฺติโก. ผู้มีความอดทน ย่อมเป็นที่ชอบใจ (ของคนอื่น). ส. ม.
๗. จิตตวรรค คือ หมวดจิต
๑๑๗. จิตฺเต สงฺกิลิฏเฐ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา. เมื่อจิตเศร้าหมองแล้ว ทุคติเป็นอันต้องหวัง. ม. มู. ๑๒๖๔. ๑๑๘. จิตฺเต อสงฺกิลิฏฺเฐ สุคติ ปาฏิกงฺขา. เมื่อจิตไม่เศร้าหมองแล้ว สุคติเป็นอันหวังได้. ม. มู. ๑๒๖๔. ๑๑๙. จิตฺเตน นียติ โลโก. โลกอันจิตย่อมนำไป. สํ. ส. ๑๕๕๔. ๑๒๐. จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ. การฝึกจิตเป็นความดี. ขุ. ธ. ๒๕๑๙. ๑๒๑. จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ. จิตที่ฝึกแล้ว นำสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๑๙. ๑๒๒. จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ. จิตที่คุ้มครองแล้ว นำสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๑๙. ๑๒๓. วิหญฺตี จิตฺตวสานุวตฺตี. ผู้ประพฤติตามอำนาจจิต ย่อมลำบาก. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๙๐. ๑๒๔. จิตฺตํ อตฺตโน อุชุกมกํสุ. คนฉลาดได้ทำจิตของตนให้ซื่อตรง. ที. มหา. ๑๐๒๘๘. ๑๒๕. สจิตฺตปริยายกุสลา ภเวยฺยุํ. พึงเป็นผู้ฉลาดในกระบวนจิตของตน. นัย-องฺ. ทสก. ๒๔๑๐๐. ๑๒๖. เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข. พึงรักษาจิตของตน. เหมือนคนประคองบาตรเต็มด้วยน้ำมัน. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๑. ๑๒๗. สจิตฺตมนุรกฺขถ. จงตามรักษาจิตของตน. ขุ. ธ. ๒๕๕๘. ๑๒๘. จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี. ผู้มีปัญญาพึงรักษาจิต. ขุ. ธ. ๒๕๑๙. ๑๒๙. ยโต ยโต จ ปาปกํ ตโต ตโต มโน นิวารเย. ก็บาปเกิดจากอารมณ์ใด ๆ พึงห้ามใจจากอารมณ์นั้น ๆ. สํ. ส. ๑๕๒๐.
๘. ชยวรรค คือ หมวดชนะ.
๑๓๐. ชยํ เวรํ ปสวติ. ผู้ชนะ ย่อมก่อเวร. สํ. ส. ๑๕๑๒๒. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๑๓๑. สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ. การให้ธรรม ย่อมชนะการให้ทั้งปวง. ขุ. ธ. ๒๕๖๓. ๑๓๒. สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ. รสแห่งธรรม ย่อมชนะรสทั้งปวง. ขุ. ธ. ๒๕๖๓. ๑๓๓. สพฺพรตึ ธมฺมรติ ชินาติ. ความยินดีในธรรม ย่อมชนะความยินดีทั้งปวง. ขุ. ธ. ๒๕๖๓. ๑๓๔. ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาติ. ความสิ้นตัณหา ย่อมชนะทุกทั้งปวง. ขุ. ธ. ๒๕๖๓. ๑๓๕. น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ ยํ ชิตํ อวชิยฺยติ. ความชนะใดที่ชนะแล้วกลับแพ้ได้ ความชนะนั้นไม่ดี. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๒. ๑๓๖. ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ ยํ ชิตํ นาวชิยฺยติ. ความชนะใดที่ชนะแล้วไม่กลับแพ้ ความชนะนั้นดี. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๒. ๑๓๗. อกฺโกเธน ชิเน โกธํ. ขุ. ธ. ๒๕๔๕. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๕๐. ๑๓๘. อสาธุํ สาธุนา ชิเน. พึงชนะคนไม่ดีด้วยความดี. ขุ. ธ. ๒๕๔๕. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๕๐. ๑๓๙. ชิเน กทริยํ ทาเนน. พึงชนะคนตระหนี่ด้วยการให้. ขุ. ธ. ๒๕๔๕. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๕๐. ๑๔๐. สจฺเจนาลิกวาทินํ. พึงชนะคนพูดปดด้วยคำจริง. ขุ. ธ. ๒๕๔๕. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๕๐.
๙. ทานวรรค คือ หมวดทาน.
๑๔๑. ทานญฺจ ยุทฺธญฺจ สมานมาหุ. ท่านว่า ทานและการรบ เสมอกัน. สํ. ส. ๑๕๒๙. ขุ. ชา. อฏฺฐก. ๒๗๒๔๙. ๑๔๒. นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ อปฺปกา นาม ทกฺขิณา. เมื่อจิตเลื่อมใสแล้ว ทักขิณาทานชื่อว่าน้อย ย่อมไม่มี. ขุ. วิมาน. ๒๖๘๒. ๑๔๓. วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ. การเลือกให้ อันพระสุคตทรงสรรเสริญ. สํ. ส. ๑๕๓๐. ขุ. ชา. อฏฺฐก. ๒๗๒๔๙. เปต. ๒๖๑๙๗. ๑๔๔. พาลา หเว นปฺปสํสนฺติ ทานํ. คนพาลเท่านั้น ย่อมไม่สรรเสริญทาน. ขุ. ธ. ๒๕๓๘. ๑๔๕. ททํ มิตฺตานิ คนฺถติ. ผู้ให้ ย่อมผูกไมตรีไว้ได้. สํ. ส. ๑๕๓๑๖. ๑๔๖. ททํ ปิโย โหติ ภชนฺติ นํ พหู. ผู้ให้ ย่อมเป็นที่รัก คนหมู่มากย่อมคบเขา. องฺ. ปญฺก. ๒๒๔๓. ๑๔๗. ททมาโน ปิโย โหติ. ผู้ให้ ย่อมเป็นที่รัก. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๔๔. ๑๔๘. สุขสฺส ทาตา เมธาวี สุขํ โส อธิคจฺฉติ. ปราชญ์ผู้ให้ความสุข ย่อมได้รับความสุข. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๔๕. ๑๔๙. มนาปทายี ลภเต มนาปํ. ผู้ให้สิ่งที่ชอบใจ ย่อมได้สิ่งที่ชอบใจ. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๕๕. ๑๕๐. เสฏฺฐนฺทโท เสฏฺฐมุเปติ ฐานํ. ผู้ให้สิ่งประเสริฐ ย่อมถึงฐานะที่ประเสริฐ. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๕๖. ๑๕๑. อคฺคสฺส ทาตา ลภเต ปุนคฺคํ. ผู้ให้สิ่งที่เลิศ ย่อมได้สิ่งที่เลิศอีก. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๕๖. ๑๕๒. ททโต ปุญฺํ ปวฑฺฒติ. เมื่อให้ บุญก็เพิ่มขึ้น. ที. มหา. ๑๐๑๕๙. ขุ. อุ. ๒๕๒๑๕. ๑๕๓. ทเทยฺย ปุริโส ทานํ. คนควรให้ของที่ควรให้. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗๒๑๗.
๑๐. ทุกขวรรค คือ หมวดทุกข์
๑๕๔. นตฺถิ ขนฺธสมา ทุกฺขา. ทุกข์เสมอด้วยขันธ์ ไม่มี. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๑๕๕. สงฺขารา ปรมา ทุกฺขา. สังขาร เป็นทุกข์อย่างยิ่ง. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๑๕๖. ทุราวาสา ฆรา ทุกฺขา. เหย้าเรือนที่ปกครองไม่ดี นำทุกข์มาให้. ขุ. ธ. ๒๕๕๕. ๑๕๗. ทฬิทฺทิยํ ทุกขํ โลเก. ความจนเป็นทุกข์ในโลก. องฺ. ฉกฺก. ๒๒๓๙๔. ๑๕๘. อิณาทานํ ทุกขํ โลเก. การกู้หนี้ เป็นทุกข์ในโลก. นัย-องฺ. ฉกฺก. ๒๒๓๙๔. ๑๕๙. ทุกฺขํ อนาโถ วิหรติ. คนไม่มีที่พึ่ง อยู่เป็นทุกข์. นัย-องฺ. ทสก. ๒๔๒๗, ๓๑. ๑๖๐. ทุกขํ เสติ ปราชิโต. ผู้แพ้ ย่อมอยู่เป็นทุกข์. สํ. ส. ๑๕๑๒๒. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๑๖๑. อกิญฺจนํ นานุปตนฺติ ทุกฺขา. ทุกข์ ย่อมไม่ตกถึงผู้หมดกังวล. ขุ. ธ. ๒๕๔๔.
๑๑. ธัมมวรรค คือ หมวดธรรม
๑๖๒. ธมฺโม รหโท อกทฺทโม. ธรรมเหมือนห้วงน้ำไม่มีตม. ขุ. ชา. ฉกฺก. ๒๗๒๐๒. ๑๖๓. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา. ธรรมทั้งหลาย มีใจเป็นหัวหน้า. ขุ. ธ. ๒๕๑๕. ๑๖๔. ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช. ธรรมแล เป็นธงชัยของพวกฤษี. สํ. นิ. ๑๖๒๖. องฺ. จตุกฺก. ๒๑๖๖. ขุ. ชา. อสีติ. ๒๘๑๕๒. ๑๖๕. สตํ ธมฺโม ทุรนฺวโย. ธรรมของสัตบุรุษ รู้ได้ยาก. สํ. ส. ๑๕๒๖. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๑๖๓. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๑๒๙๔. ๑๖๖. สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ. ธรรมของสัตบุรุษ ไม่เข้าถึงความคร่ำคร่า. สํ. ส. ๑๕๑๐๒. ขุ. ธ. ๒๕๓๕. ขุ. ชา. อสีติ. ๒๘๑๓๖. ๑๖๗. สทฺธมฺโม สพฺภิ รกฺขิโต. ธรรมของสัตบุรุษ อันสัตบุรุษรักษา. ที. มหา. ๑๐๒๗๙. ๑๖๘. ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ. ธรรมที่ประพฤติดีแล้ว นำสุขมาให้. สํ. ส. ๑๕๕๘. ขุ. สุ. ๒๕๓๖๐. ขุ. ชา. ทสก. ๒จ๒๙๐. ขุ. เถร. ๒๖๓๑๔. ๑๖๙. สพฺเพสํ สหิโต โหติ สทฺธมฺเม สุปติฏฺฐิโต. ผู้ตั้งมั่นในสัทธรรม เป็นผู้เกื้อกูลแก่คนทั้งปวง. องฺ. อฏฺ€ก. ๒๓๒๔๙. ๑๗๐. ธมฺมปีติ สุขํ เสติ. ผู้มีปีติในธรรม อยู่เป็นสุข. ขุ. ธ. ๒๕๒๕. ๑๗๑. ธมฺมจารี สุขํ เสติ. ผู้ประพฤติธรรม อยู่เป็นสุข. ขุ. ธ. ๒๕๓๗, ๓๘. ขุ. อุ. ๒๕๓๖๖. ๑๗๒. ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺจารึ. ธรรมแล ย่อมรักษาผู้ประพฤติธรรม. ขุ. ชา. ทสกฺ ๒๗๒๙๐. ขุ. เถร. ๒๖๓๑๔. ๑๗๓. น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี. ผู้ประพฤติธรรม ไม่ไปสู่ทุคติ. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๙๐. ขุ. เถร. ๒๖๓๑๔. ๑๗๔. ธมฺเม ฐิตํ น วิชหาติ กิตฺติ. เกียรติ ย่อมไม่ละผู้ตั้งอยู่ในธรรม. องฺ. ปญฺจก. ๒๓๕๑. ๑๗๕. ธมฺเม ฐิตา เย น กโรนฺติ ปาปกํ. ผู้ตั้งอยู่ในธรรม ย่อมไม่ทำบาป. องฺ. จตุตกฺก. ๒๑๒๕. ๑๗๖. สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสาย. สภาวธรรมทั้งปวง ไม่ควรถือมั่น. ม. ม. ๑๒๔๖๔. ๑๗๗. โยนิโส วิจิเน ธมฺมํ. พึงเลือกเฟ้นธรรมโดยแยบคาย. ม. อุปฺ ๑๔๔๗๑. สํ. ส. ๑๕๗๘. องฺ. สตฺตก. ๒๓๓. ๑๗๘. ธมฺมํ จเร สุจิตํ น ตํ ทุจฺจริตํ จเร. พึงประพฤติธรรมให้สุจริต ไม่ควรประพฤติให้ทุจริต. ขุ. ธ. ๒๕๓๘. ขุ. อุ. ๒๕๓๖๖. ๑๗๙. สทฺธมฺโม ครุกาตพฺโพ. ควรเคารพสัทธรรม. องฺ. จตุกฺก. ๒๑๒๗. ๑๘๐. กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย. บัณฑิตควรละธรรมดำเสีย. สํ. มหา. ๑๙๒๙. ขุ. ธ. ๒๕๒๖. ๑๘๑. สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต. บัณฑิตควรเจริญธรรมขาว. สํ. มหา. ๑๙๒๙. ขุ. ธ. ๒๕๒๖.
๑๒. ปกิณณกวรรค คือ หมวดเบ็ดเตล็ด
๑๘๒. อฏฺฐงฺคิโก จ มคฺคานํ เขมํ อมตคามินํ. บรรดาทางทั้งหลาย ทางมีองค์ ๘ เป็นทางเกษม ให้ถึงอมตธรรม. ม. ม. ๑๓๒๘๑. ๑๘๓. วิสุทฺธิ สพฺพเกลฺเสหิ โหติ ทุกฺเขหิ นิพฺพุติ. ความหมดจดจากกิเลสทั้งปวง เป็นความดับจากทุกข์ ทั้งหลาย. ร. ร. ๔. ๑๘๔. ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมํ. สิ่งใดสิ่งหนึ่งมีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา สิ่งนั้นล้วนมี ความดับไปเป็นธรรมดา. สํ. มหา. ๑๙๕๓๑. ๑๘๕. ยถาปจฺจยํ ปวตฺตนฺติ. สิ่งที่ปัจจัยปรุงแต่งขึ้น ย่อมเป็นไปตามปัจจัย. ร. ร. ๔. ๑๘๖. อาโรคฺยปรมา ลาภา. ความไม่มีโรค เป็นลาภอย่างยิ่ง. ม. ม. ๑๓๒๘๑. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๑๘๗. ชิฆจฺฉา ปรมา โรคา. ความหิว เป็นโรคอย่างยิ่ง. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๑๘๘. สงฺขารา สสฺสตา นตฺถิ. สังขารที่ยั่งยืน ไม่มี. ขุ. ธ. ๒๕๔๙. ๑๘๙. อนิจฺจา วต สงฺขารา. สังขารทั้งหลาย ไม่เที่ยงหนอ. ที. มหา. ๑๐๑๘๑. สํ. ส. ๑๕๘. สํ. นิ. ๑๖๒๒๘. ๑๙๐. ทุลฺลภา ขณสมฺปตฺติ. ความถึงพร้อมแห่งขณะ หาได้ยาก. ส. ม. ๑๙๑. ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ สมฺพุทฺธานํ อภิณฺหโส. การเห็นพระพุทธเจ้าเนือง ๆ เป็นการหาได้ยาก. ม. ม. ๑๓๕๕๔. ขุ. สุ. ๒๕๔๔๔. ๑๙๒. ขโณ โว มา อุปจฺจคา. ขณะอย่าล่วงท่านทั้งหลายไปเสีย. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๒๓๑. ขุ. ธ. ๒๕๕๗. ขุ. สุ. ๒๕๓๘๙. ๑๙๓. อติปตติ วโย ขโณ ตเถว. วัยย่อมผ่านพ้นไปเหมือนขณะทีเดียว. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๑๒. ๑๙๔. กาโล ฆสติ ภูตานิ สพฺพาเนว สหตฺตนา. กาลเวลา ย่อมกินสรรพสัตว์พร้อมทั้งตัวมันเอง. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๙๕. ๑๙๕. อิติ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเต อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเว. ประโยชน์ย่อมล่วงเลยคนหนุ่มผู้ทอดทิ้งการงาน. ที. ปาฏิ. ๑๑๑๙๙. ๑๙๖. นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา. ประโยชน์ได้ล่วงเลยคนโง่ผู้มัวถือฤกษ์อยู่. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑๖. ๑๙๗. อตฺโถ อตฺถสฺส นกฺขตฺตํ กึ กริสฺสนฺติ ตารกา. ประโยชน์เป็นฤกษ์ของประโยชน์เอง ดวงดาวจักทำ อะไรได้. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑๖. ๑๙๘. วโส อิสฺสริยํ โลเก. อำนาจเป็นใหญ่ในโลก. สํ. ส. ๑๕๖๐. ๑๙๙. สิริ โภคานมาสโย. ศรีเป็นที่อาศัยแห่งโภคทรัพย์. สํ. ส. ๑๕๖๑. ๒๐๐. กิจฺฉา วุตฺติ อสิปฺปสฺส. ความเป็นไปของคนไร้ศิลปะ ย่อมฝืดเคือง. ขุ. ชา. ทฺวาทส. ๒๗๓๓๐. ๒๐๑. สาธุ โข สิปฺปกํ นาม อปิ ยาทิสกีทิสํ. ขึ้นชื่อว่าศิลปะแม้เช่นใดเช่นหนึ่ง ก็ยังประโยชน์ให้ สำเร็จได้. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๕. ๒๐๒. มตฺตญฺญุตา สทา สาธุ. ความรู้จักประมาณ ยังประโยชน์ให้สำเร็จทุกเมื่อ. ว. ว. ๒๐๓. หิริโอตฺตปฺปิยญฺเญว โลกํ ปาเลติ สาธุกํ. หิริและโอตตัปปะ ย่อมรักษาโลกไว้เป็นอันดี. ว. ว. ๒๐๔. โลโกปตฺถมฺภิกา เมตฺตา. เมตตาเป็นเครื่องค้ำจุนโลก. ว. ว. ๒๐๕. อรติ โลกนาสิกา. ความริษยาเป็นเหตุทำโลกให้ฉิบหาย. ว. ว. ๒๐๖. มหาปุริสภาวสฺส ลกฺขณํ กรุณาสโห. อัชฌาสัยที่ทนไม่ได้เพราะกรุณา เป็นลักษณะของ มหาบุรุษ. ว. ว. ๒๐๗. นิมิตฺตํ สาธุรูปานํ กตญฺญูกตเวทิตา. ความกตัญญูกตเวที เป็นเครื่องหมายแห่งคนดี. นัย-ส. ส. ๒๐๘. สพฺพญฺเจ ปฐวึ ทชฺชา นากตญฺญุมภิราธเย. ถึงให้แผ่นดินทั้งหมด ก็ยังคนอกตัญญูให้จงรักไม่ได้. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๓. ๒๐๙. หนฺนติ โภคา ทุมฺเมธํ. โภคทรัพย์ ย่อมฆ่าคนมีปัญญาทราม. ขุ. ธ. ๒๕๖๓. ๒๑๐. สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ. สักการะ ย่อมฆ่าคนชั่วเสีย. วิ. จุล. ๗๑๗๒. สํ. ส. ๑๕๒๒๖. สํ. นิ. ๑๖๒๘๔. ๒๑๑. กิโฉ มนุสฺสปฏิลาโภ. ความได้เป็นมนุษย์ เป็นการยาก. ขุ. ธ. ๒๕๓๙. ๒๑๒. กิจฺฉํ มจฺจาน ชีวิตํ. ความเป็นอยู่ของสัตว์ เป็นการยาก. ขุ. ธ. ๒๕๓๙. ๒๑๓. กิจฺฉํ สทฺธมฺมสฺสวนํ. การฟังธรรมของสัตบุรุษ เป็นการยาก. ขุ. ธ. ๒๕๓๙. ๒๑๔. กิจฺโฉ พุทฺธานมุปฺปาโท. ความเกิดแห่งท่านผู้รู้ เป็นการยาก. ขุ. ธ. ๒๕๓๙. ๒๑๕. อสชฺฌายมลา มนฺตา. มนต์มีการไม่ท่องบ่น เป็นมลทิน. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๑๙๘. ขุ. ธ. ๒๕๔๗. ๒๑๖. อนุฏฺฐานมลา ฆรา. เหย้าเรือนมีความไม่หมั่นเป็นมลทิน. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๑๙๘. ขุ. ธ. ๒๕๔๗. ๒๑๗. มลํ วณฺณสฺส โกสชฺชํ. ความเกียจคร้านเป็นมลทินแห่งผิวพรรณ. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๑๙๘. ขุ. ธ. ๒๕๔๗. ๒๑๘. มลิตฺถิยา ทุจฺจริตํ. ความประพฤติชั่วเป็นมลทินของหญิง. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๑๙๘. ขุ. ธ. ๒๕๔๗. ๒๑๙. สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ. ความบริสุทธิ์และความไม่บริสุทธิ์ มีเฉพาะตัว. ขุ. ธ. ๒๕๓๗. ขุ. มหา. ๒๙๓๗. ขุ. จู. ๓๐๑๑๖. ๒๒๐. นาญฺโ อญฺํ วิโสธเย. ผู้อื่นพึงให้ผู้อื่นบริสุทธิ์ไม่ได้. ขุ. ธ. ๒๕๓๗. ขุ. มหา. ๒๙๓๗. ขุ. จู. ๓๐๑๑๖. ๒๒๑. สุทฺธสฺส สุจิกมฺมสฺส สทา สมฺปชฺชเต วตํ. พรตของผู้บริสุทธิ์มีการงานสะอาด ย่อมถึงพร้อมทุกเมื่อ. ม. ม. ๑๒๗๐. ๒๒๒. สุทฺสฺสํ วชฺชมญฺเสํ อตฺตาโน ปน ทุทฺทสํ. ความผิดของผู้อื่นเห็นง่าย ฝ่ายของตนเห็นยาก. ขุ. ธ. ๒๕๔๘. ๒๒๓. นตฺถิ โลเก รโห นาม ปาปกมฺมํ ปกุพฺพโต. ชื่อว่าที่ลับของผู้ทำบาปกรรม ไม่มีในโลก. องฺ. ติก. ๒๐๑๘๙. ขุ. ชา. จตุตกฺก. ๒๗๑๓๑. ๒๒๔. เนสา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต. สัตบุรุษไม่มีในชุมนุมใด ชุมนุมนั้นไม่ชื่อว่าสภา. สํ. ส. ๑๕๒๗๐. ขุ. ชา. อสีติ. ๒๘๑๕๑. ๒๒๕. นตฺเถตํ โลกสฺมึ ยํ อุปาทิยมานํ อนวชฺชํ อสฺส. สิ่งใดเข้าไปยึดถืออยู่ จะพึงหาโทษมิได้ สิ่งนั้นไม่มีในโลก. ร. ร. ๔. ๒๒๖. โภคา สนฺนิจยํ ยนฺติ วมฺมิโกวูปจียติ. โภคทรัพย์ของผู้ครองเรือนดี ย่อมถึงความพอกพูน เหมือน จอมปลวกกำลังก่อขึ้น. ที. ปาฏิ. ๑๑๒๐๒. ๒๒๗. อลํ พาลสฺส โมหาย โน จ ปารคเวสิโน. รูปโฉมพอลวงคนโง่ให้หลงได้ แต่ลวงคนแสวงหา พระนิพพานไม่ได้เลย. ม. ม. ๑๓๔๐๑. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๗. ๒๒๘. รูปํ ชีรติ มจฺจานํ นามโคตฺตํ น ชีรติ. ร่างกายของสัตว์ย่อยยับได้ แต่ชื่อและสกุลไม่ย่อยยับ. สํ. ส. ๑๕๕๙. ๒๒๙. ถีนํ ภาโว ทุราชาโน. ภาวะของหญิงรู้ได้ยาก. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๑. ๒๓๐. อุกฺกฏฺเฐ สูรมิจฺฉนฺติ. ในเวลาคับขัน ย่อมต้องการคนกล้า. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๐. ๒๓๑. มนฺตีสุ อกุตูหลํ. ในบรรดาที่ปรึกษา ย่อมต้องการคนไม่พูดพล่าม. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๐. ๒๓๒. ปิยญฺจ อนฺนปานมฺหิ. ในเวลามีข้าวน้ำ ย่อมต้องการคนที่รัก. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๐. ๒๓๓. อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิตํ. ในเมื่อเรื่องราวเกิดขึ้น ย่อมต้องการบัณฑิต. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๐. ๒๓๔. อาปทาสุ ถาโม เวทิตพฺโพ. กำลังใจพึงรู้ได้ในคราวมีอันตราย. นัย-ขุ. อุ. ๒๕๑๗๘. ๒๓๕. ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺย. ได้ยศแล้ว ไม่ควรเมา. ขุ. ชา. จตุกฺก. ๒๗๑๔๕. ๒๓๖. จาคมนุพฺรูเหยฺย. พึงเพิ่มพูลความสละ. ม. อุป. ๑๔๔๓๖. ๒๓๗. สนฺติเมว สิกฺเขยฺย. พึงศึกษาความสงบนั่นแล. นัย-ม. อุป. ๑๔๔๓๖. ๒๓๘. โลกามิสํ ปชเห สนฺติเปกฺโข. ผู้เพ่งสันติ พึงละอามิสในโลกเสีย. สํ. ส. ๑๕๓, ๗๗, ๙๐. ๒๓๙. ตํ คณฺเหยฺย ยทปณฺณกํ. สิ่งใดไม่ผิด พึงถือเอาสิ่งนั้น. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑. ๒๔๐. สมฺมุขา ยาทิสํ จิณฺณํ ปรมฺมุขาปิ ตาทิสํ. ต่อหน้าประพฤติเช่นใด ถึงลับหลังก็ให้ประพฤติเช่นนั้น. ส. ส. ๒๔๑. อปฺปโต โน จ อุลฺลเป. เมื่อยังไม่ถึง ไม่ควรพูดอวด. ส. ส. ๒๔๒. สนาถา วิหรถ มา อนาถา. ท่านทั้งหลายจงมีที่พึ่งอยู่เถิด อย่าไม่มีที่พึ่งอยู่เลย. นัย. องฺ. ทสกฺ ๒๔๒๕. ๒๔๓. นาญฺํ นิสฺสาย ชีเวยฺย. ไม่ควรอาศัยผู้อื่นเป็นอยู่. ขุ. อุ. ๒๕๑๗๙. ๒๔๔. อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมญฺจ ลาภํ. พึงปรารถนาความไม่มีโรคซึ่งเป็นลาภอย่างยิ่ง. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๗. ๒๔๕. อตีตํ นานฺวาคเมยฺย. ไม่ควรคำนึงถึงสิ่งที่ล่วงแล้ว. ม. อุป. ๑๔๓๔๘. ๒๔๖. นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ. ไม่ควรหวังสิ่งที่ยังไม่มาถึง. ม. อุป. ๑๔๓๔๘.
๑๓. ปัญญาวรรค คือ หมวดปัญญา
๒๔๗. นตฺถิ ปญฺาสมา อาภา. แสงสว่างเสมอด้วยปัญญา ไม่มี. สํ. ส. ๑๕๙. ๒๔๘. ปญฺา โลกสฺมิ ปชฺโชโต. ปัญญาเป็นแสงสว่างในโลก. สํ. ส. ๑๕๖๑. ๒๔๙. โยคา เว ชายตี ภูริ. ปัญญาย่อมเกิดเพราะความประกอบ. ขุ. ธ. ๒๕๕๒. ๒๕๐. อโยคา ภูริสงฺขโย. ความสิ้นปัญญาย่อมเกิดเพราะความไม่ประกอบ. ขุ. ธ. ๒๕๕๒. ๒๕๑. สุโข ปญฺาปฏิลาโภ. ความได้ปัญญา ให้เกิดสุข. ขุ. ธ. ๒๕๕๙. ๒๕๒. ปญฺา นรานํ รตนํ. ปัญญาเป็นรัตนะของนรชน. สํ. ส. ๑๕๕๐. ๒๕๓. ปญฺาว ธเนน เสยฺโย. ปัญญาเทียวประเสริฐกว่าทรัพย์. นัย- ม. ม. ๑๓๔๑๓. นัย- ขุ. เถร. ๒๖๓๗๙. ๒๕๔. นตฺถิ ฌานํ อปญฺสฺส. ความพินิจไม่มีแก่คนไร้ปัญญา. ขุ. ธ. ๒๕๖๕. ๒๕๖. ปญฺา นตฺถิ อฌายโต. ปัญญาไม่มีแก่ผู้ไม่พินิจ. ขุ. ธ. ๒๕๖๕. ๒๕๗. ปญฺาย มคฺคํ อลโส น วินฺทติ. คนเกียจคร้านย่อมไม่พบทางด้วยปัญญา. ขุ. ธ. ๒๕๕๒. ๒๕๘. สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺํ อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ. ผู้ไม่ประมาท พินิจพิจารณา ตั้งใจฟัง ย่อมได้ปัญญา. สํ. ส. ๑๕๓๑๖. ขุ. สุ. ๒๕๓๖๑. ๒๕๙. ปญฺายตฺถํ วิสฺสติ. คนย่อมเห็นเนื้อความด้วยปัญญา. องฺ. สตฺตก. ๒๓๓. ๒๖๐. ปญฺาย ปริสุชฺฌติ. คนย่อมบริสุทธิ์ด้วยปัญญา. ขุ. สุ. ๒๕๓๖๑. ๒๖๑. ปญฺา หิ เสฏฺฐา กุสลา วทนฺติ. คนฉลาดกล่าวว่าปัญญาแล ประเสริฐสุด. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗๕๔๑. ๒๖๒. ปญฺาชิวีชีวิตมาหุ เสฏฺฐํ. ปราชญ์กล่าวชีวิตของผู้เป็นอยู่ด้วยปัญญาว่า ประเสริฐสุด. สํ. ส. ๑๕๕๘, ๓๑๕. ขุ. สุ. ๒๕๓๖๐. ๒๖๓. เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถิ. ผู้มีปัญญารู้เนื้อความแห่งภาษิตคนเดียวเท่านั้น ประเสริฐกว่า. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๒. ๒๖๔. พหูนํ วต อตฺถาย สปฺปญฺโญ ฆรมาวสํ. ผู้มีปัญญาอยู่ครองเรือน เป็นไปเพื่อประโยชน์แก่คนมาก. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๒๔๙. ๒๖๕. สากจฺฉาย ปญฺา เวทิตพฺพา. ปัญญาพึงรู้ได้ด้วยการสนทนา. นัย. ขุ. อุ. ๒๕๑๗๘. ๒๖๖. ตถตฺตานํ นิเวเสยฺย ยถา ภูริ ปวฑฺฒติ. ปัญญาย่อมเจริญด้วยประการใด ควรตั้งตนไว้ด้วย ประการนั้น. ขุ. ธ. ๒๕๕๒. ๒๖๗. ปญฺํ นปฺปมชฺเชยฺย. ไม่ควรประมาทปัญญา. ม. อุป. ๑๔๔๓๖.
๑๔. ปมาทวรรค คือ หมวดประมาท
๒๖๘. ปมาโท มจฺจุโน ปทํ. ความประมาท เป็นทางแห่งความตาย. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ขุ. ชา. ตึส. ๒๗๕๒๔. ๒๖๙. ปมาโท รกฺขโต มลํ. ความประมาท เป็นมลทินของผู้รักษา. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๑๙๘. ขุ. ธ. ๒๕๔๗. ๒๗๐. ปมาโท ครหิโต สทา. ความประมาท บัณฑิตติเตียนทุกเมื่อ. ขุ. ธ. ๒๕๑๙. ๒๗๑. ปมาทมนุยุญฺชนฺติ พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา. คนพาลมีปัญญาทราม ย่อมประกอบแต่ความประมาท. ม. ม. ๑๓๔๘๘. สํ. ส. ๑๕๓๖. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ๒๗๒. เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ เย ปมชฺชนฺติ มาณวา. คนประมาท ย่อมเศร้าโศกสิ้นกาลนาน. นัย-ม. อุป. ๑๔๓๔๖. ๒๗๓. เย ปมตฺตา ยถา มตา. ผู้ประมาทแล้ว เหมือนคนตายแล้ว. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ขุ. ชา. ตึส. ๒๗๕๒๔. ๒๗๔. มา ปมาทมนุยุญฺเชถ. อย่ามัวประกอบความประมาท. ม. ม. ๑๓๔๘๘. สํ. ส. ๑๕๓๖. ขุ. ธ. ๒๕๑๘. ๒๗๕. ปมาเทน น สํวเส. ไม่ควรสมคบด้วยความประมาท. ขุ. ธ. ๒๕๓๗. ขุ. สุ. ๒๕๕๑๘. ขุ. มหา. ๒๙๕๑๕.
๑๕. ปาปวรรค คือ หมวดบาป
๒๗๖. มาลา เว ปาปกา ธมฺมา อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ. บาปธรรมเป็นมลทินแท้ ทั้งในโลกนี้ ทั้งในโลกอื่น. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๑๙๘. ขุ. ธ. ๒๕๔๗. ๒๗๗. ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย. ความสั่งสมบาป นำทุกข์มาให้. ขุ. ธ. ๒๕๓๐. ๒๗๘. ปาปานํ อกรณํ สุขํ. การไม่ทำบาป นำสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๕๙. ๒๗๙. ปาปํ ปาเปน สุกรํ. ความชั่วอันคนชั่วทำง่าย. วิ. จุล. ๗๑๙๕. ขุ. อุ. ๒๕๑๖๘. ๒๘๐. ปาเป น รมตี สุจิ. คนสะอาดไม่ยินดีในความชั่ว. วิ. มหา. ๕๓๔. ขุ. อุ. ๒๕๑๖๖. ๒๘๑. สกมฺมุนา หญฺติ ปาปธมฺโม. คนมีสันดานชั่ว ย่อมลำบากเพราะกรรมของตน. ม. ม. ๑๓๔๑๓. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๙. ๒๘๒. ตปสา ปชหนฺติ ปาปกมฺมํ. สาธุชนย่อมละบาปกรรมด้วยตปะ. ขุ. ชา. อฏฺฐก. ๒๗๒๔๕. ๒๘๓. ปาปานิ กมฺมานิ กโรนฺติ โมหา. คนมักทำบาปกรรมเพราะความหลง. ม. ม. ๑๓๔๑๓. ขุ. ชา. ปกิณฺณก. ๒๗๓๘๐. ๒๘๔. นฺตถิ ปาปํ อกุพฺพโต. บาปไม่มีแก่ผู้ไม่ทำ. ขุ. ธ. ๒๕๓๑. ๒๘๕. ธมฺมํ เม ภณมานสฺส น ปาปมุปลิมฺปติ. เมื่อเรากล่าวธรรมอยู่ บาปย่อมไม่แปดเปื้อน. ขุ. ชา. สตฺตก ๒๗๒๒๔. ๒๘๖. นตฺถิ อการิยํ ปาปํ มุสาวาทิสฺส ชนฺตุโน. คนมักพูดมุสา จะไม่พึงทำความชั่ว ย่อมไม่มี. นัย. ขุ. ธ. ๒๕๓๘. นัย. ขุ. อิติ. ๒๕๒๔๓. ๒๘๗. ปาปานิ ปริวชฺชเย. พึงละเว้นบาปทั้งหลาย. ขุ. ธ. ๒๕๓๑. ๒๘๘. น ฆาสเหตุปิ กเรยฺย ปาปํ. ไม่ควรทำบาปเพราะเห็นแก่กิน. นัย- ขุ. ชา. นวก. ๒๗๒๖๒.
๑๖. ปุคคลวรรค คือ หมวดบุคคล
๒๘๙. สาธุ โข ปณฺฑิโต นาม. ชื่อว่าบัณฑิตย่อมทำประโยชน์ให้สำเร็จได้แล. อ. ส. ๑๕๓๐๙. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๒. ๒๙๐. ปณฺฑิโต สีลสมฺปนฺโน ชลํ อคฺคีว ภาสติ. บัณฑิตผู้สมบูรณ์ด้วยศีล ย่อมรุ่งเรืองเหมือนไฟสว่าง. ที. ปาฏิ. ๑๑๒๐๒. ๒๙๑. อนตฺถํ ปริวชฺเชติ อตฺถํ คณฺหาติ ปณฺฑิโต. บัณฑิตย่อมเว้นสิ่งที่ไม่เป็นประโยชน์ ถือเอาแต่สิ่งที่เป็น ประโยชน์. องฺ. จตุกฺก. ๒๑๕๙. ๒๙๒. อินฺทฺริยานิ รกฺขนิติ ปณฺฑิตา. บัณฑิตย่อมรักษาอินทรีย์. ที. มหา. ๑๐๒๘๘. สํ. ส. ๑๕๓๗. ๒๙๓. น อุจฺจาวจํ ปณฺฑิตา ทสฺสยนฺติ. บัณฑิตย่อมไม่แสดงอาการขึ้นลง. ขุ. ธ. ๒๕๒๖. ๒๙๔. นิชฺฌตฺติพลา ปณฺฑิตา. บัณฑิตมีความไม่เพ่งโทษเป็นกำลัง. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๒๒๗. ๒๙๕. ทุลฺลโภ ปุริสาชญฺโญ. บุรุษอาชาไนย หาได้ยาก. ขุ. ธ. ๒๕๔๑. ๒๙๖. ทุลฺลโภ องฺคสมฺปนฺโน. ผู้ถึงพร้อมด้วยองคคุณ หาได้ยาก. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๘๕. ๒๙๗. ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุสฺเสสุ. ในหมู่มนุษย์ ผู้ฝึกตนแล้วเป็นผู้ประเสริฐสุด. ขุ. ธ. ๒๕๕๗. ขุ. มหา. ๒๙๒๙๑. ขุ. จู. ๓๐๗๔. ๒๙๘. มหาการุณิโก นาโถ. ท่านผู้เป็นที่พึ่ง ประกอบด้วยกรุณาใหญ่. ๒๙๙. กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ. คนฉลาด ย่อมละบาป. ที. มหา. ๑๐๑๕๙. ขุ. อุ. ๒๕๒๑๕. ๓๐๐. นยํ นยติ เมธาวี. คนมีปัญญา ย่อมแนะนำทางที่ควรแนะนำ. ขุ. ชา. เตรส. ๒๗๓๕๕. ๓๐๑. อธุรายํ น ยุญฺชติ. คนมีปัญญา ย่อมไม่ประกอบในทางอันไม่ใช่ธุระ. ขุ. ชา. เตรส. ๒๗๓๕๕. ๓๐๒. ธีโร โภเค อธิคมฺม สงฺคณฺหาติ จ าตเก. ปราชญ์ได้โภคทรัพย์แล้ว ย่อมสงเคราะห์ญาติ. ขุ. ชา. ฉกฺก. ๒๗๒๐๕. ๓๐๓. ธีโร จ พลวา สาธุ ยูถสฺส ปริหารโก. ปราชญ์มีกำลังบริหารหมู่ ให้ประโยชน์สำเร็จ. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗๒๒๑. ๓๐๔. น กามกามา ลปยนฺติ สนฺโต. สัตบุรุษไม่ปราศรัยเพราะใคร่กาม. ขุ. ธ. ๒๕๒๖. ๓๐๕. สนฺโต น เต เย น วทนฺติ ธมฺมํ. ผู้ใดไม่พูดเป็นธรรม ผู้นั้นไม่ใช่สัตบุรุษ. สํ. ส. ๑๕๒๗๐. ๓๐๖. สนฺโต สตฺตหิเต รตา. สัตบุรุษยินดีในการเกื้อกูลสัตว์. ชาตกฏฺ€กถา ๑๒๓๐. ๓๐๗. ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ หิมวนฺโตว ปพฺพโต. สัตบุรุษย่อมปรากฏในที่ไกล เหมือนภูเขาหิมพานต์. ขุ. ธ. ๒๕๕๕. ๓๐๘. สนฺโต สคฺคปรายนา. สัตบุรุษ มีสวรรค์เป็นที่ไปในเบื้องหน้า. สํ. ส. ๑๕๒๗. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๖๔. ๓๐๙. สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติ. สัตบุรุษ ย่อมขจรไปทั่วทุกทิศ. องฺ. ติก. ๒๐๒๙๑. ขุ. ธ. ๒๕๒๒. ๓๑๐. อุปสนฺโต สุขํ เสติ. ผู้สงบระงับ ย่อมอยู่เป็นสุข. วิ. จุล. ๗๑๐๖. สํ. ส. ๑๕๓๑๒. องฺ. ติก. ๒๐๑๗๕. ๓๑๑. สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ. กลิ่นของสัตบุรุษ ย่อมไปทวนลมได้. องฺ. ติก. ๒๐๒๙๑. ขุ. ธ. ๒๕๒๒. ๓๑๒. อนุปาทา วิมุจฺจนฺติ. สาธุชนย่อมหลุดพ้นเพราะไม่ถือมั่น. ม. อุป. ๑๔๓๔๖. องฺ. ติก. ๒๐๑๘๐. ๓๑๓. โย พาโล มญฺติ พาลยํ ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส. คนโง่รู้สึกว่าตนโง่ จะเป็นผู้ฉลาดเพราะเหตุนั้นได้บ้าง. ขุ. ธ. ๒๕๒๓. ๓๑๔. น สาธุ พลวา พาโล ยูถสฺส ปริหารโก. คนโง่มีกำลังบริหารหมู่ ไม่สำเร็จประโยชน์. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗๒๒๑. ๓๑๕. พาโล อปริณายโก. คนโง่ ไม่ควรเป็นผู้นำ. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๘๙. ๓๑๖. อุชฺฌตฺติพลา พาลา. คนโง่ มีความเพ่งโทษเป็นกำลัง. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๒๒๗. ๓๑๗. อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา. อสัตบุรุษ แม้นั่งอยู่ในที่นี้เองก็ไม่ปรากฏ เหมือนลูกศรที่ยิงไปกลางคืน. ขุ. ธ. ๒๕๕๕. ๓๑๘. อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ. อสัตบุรุษ ย่อมไปนรก. สํ. ส. ๑๕๒๗. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๖๔. ๓๑๙. อนยํ นยติ ทุมฺเมโธ. คนมีปัญญาทราม ย่อมแนะนำทางที่ไม่ควรแนะนำ. ขุ. ชา. เตรส. ๒๗๓๕๕. ๓๒๐. อธุรายํ นิยุญฺชติ. คนมีปัญญาทราม ย่อมประกอบในทางอันไม่ใช่ธุระ. ขุ. ชา. เตรส. ๒๗๓๕๕. ๓๒๑. หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธ. คนมีปัญญาทราม ย่อมพร่าประโยชน์เสีย. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑๕. ๓๒๒. ทุพฺภึ กโรติ ทุมฺเมโธ. คนมีปัญญาทราม ย่อมทำความประทุษร้าย. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๙๑. ๓๒๓. โจรา โลกสฺมิมพฺพุทา. พวกโจร เป็นเสนียดในโลก. สํ. ส. ๑๕๖๐. ๓๒๔. สุวิชาโน ภวํ โหติ. ผู้รู้ดี เป็นผู้เจริญ. ขุ. สุ. ๒๕๓๔๖. ๓๒๕. ทุวิชาโน ปราภโว. ผู้รู้ชั่ว เป็นผู้เสื่อม. ขุ. สุ. ๒๕๓๔๖. ๓๒๖. ธมฺมกาโม ภวํ โหติ. ผู้ชอบธรรม เป็นผู้เจริญ. ขุ. สุ. ๒๕๓๔๖. ๓๒๗. ธมฺมเทสฺสี ปราภโว. ผู้ชังธรรม เป็นผู้เสื่อม. ขุ. สุ. ๒๕๓๔๖. ๓๒๘. สกฺกตฺวา สกฺกโต โหติ. ผู้ทำสักการะ ย่อมได้รับสักการะ. ขุ. ชา. มหา. ๒๘๑๕๔. ๓๒๙. ครุ โหติ สคารโว. ผู้เคารพ ย่อมมีผู้เคารพ. ขุ. ชา. มหา. ๒๘๑๕๔. ๓๓๐. ปูชโก ลภเต ปูชํ. ผู้บูชา ย่อมได้รับบูชา. ขุ. ชา. มหา. ๒๘๑๕๔. ๓๓๑. วนฺทโก ปฏิวนฺทนํ. ผู้ไหว้ ย่อมได้รับไหว้ตอบ. ขุ. ชา. มหา. ๒๘๑๕๔. ๓๓๒. ปฏิสงฺขานพลา พหุสฺสุตา. ผู้ฟังมาก ต้องพิจารณาเป็นสำคัญ. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๒๒๗. ๓๓๓. สาธุ สมฺพหุลา าตี. มีญาติมาก ๆ ยังประโยชน์ให้สำเร็จ. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๓. ๓๓๔. วิสฺสาสปรมา าตี. ความคุ้นเคย เป็นญาติอย่างยิ่ง. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๓๓๕. เนกาสี ลภเต สุขํ. ผู้กินคนเดียว ไม่ได้ความสุข. ขุ. ชา. ทฺวาทส. ๒๗๓๓๓. ๓๓๖. นตฺถิ โลเก อนินฺทิโต. คนไม่ถูกนินทา ไม่มีในโลก. ขุ. ธ. ๒๕๔๕. ๓๓๗. ปริภูโต มุทุ โหติ. คนอ่อนแอ ก็ถูกเขาดูหมิ่น. ขุ. ชา. ทฺวาทส. ๒๗๓๓๙. ๓๓๘. อติติกฺโข จ เวรวา. คนแข็งกระด้าง ก็มีเวร. ขุ. ชา. ทฺวาทส. ๒๒๓๓๙. ๓๓๙. พหุมฺปิ รตฺโต ภาเสยฺย. คนรักแล้ว มักพูดมาก. ขุ. ชา. ทฺวาทส. ๒๗๓๓๙. ๓๔๐. ทุฏฺโฐปิ พหุ ภาสยิ. คนโกรธแล้ว มักพูดมาก. ขุ. ชา. ทฺวาทส. ๒๗๓๓๙. ๓๔๑. อนุปาเยน โย อตฺถํ อิจฺฉติ โส วิหญฺติ. ผู้มุ่งประโยชน์โดยไร้อุบาย ย่อมลำบาก. ๓๔๒. น อุชุภูตา วิตถํ ภณนฺติ. คนตรง ไม่พูดคลาดความจริง. ขุ. ชา. จตุกฺก. ๒๗๑๒๘. ๓๔๓. ยถาวาที ตถาการี. พูดอย่างใด พึงทำอย่างนั้น. ที. มหา. ๑๐๒๕๕. ขุ. สุ. ๒๕๓๙๔. ขุ. เถร. ๒๖๔๔๑. ขุ. ชา. จตุตฺก. ๒๗๑๔๖. ๓๔๔. หิรินิเสโธ ปุริโส โกจิ โลกสฺมิ วิชฺชติ. มีบางคนในโลกที่ยับยั้งด้วยความอาย. สํ. ส. ๑๕๑๑. ขุ. ธ. ๒๕๓๔. ๓๔๕. กวิ คาถานมาสโย. กวีเป็นที่อาศัยแห่งคาถาทั้งหลาย. สํ. ส. ๑๕๕๒. ๓๔๖. พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร. มารดาบิดา ท่านว่าเป็นพรหม (ของบุตร). องฺ. ติก. ๒๐๑๖๘. องฺ. จตุกฺก. ๒๑๙๒. ขุ. อิติ. ๒๕๓๑๔. ๓๔๗. ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร. มารดาบิดา ท่านว่าเป็นบุรพาจารย์ (ของบุตร). องฺ. ติก. ๒๐๑๖๘. องฺ. จตุกฺก. ๒๑๙๒. ขุ. อิติ. ๒๕๓๑๔. ๓๔๘. อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ. มารดาบิดา เป็นที่นับถือของบุตร. องฺ. ติก. ๒๐๑๖๘. องฺ. จตุกฺก. ๒๑๙๒. ขุ. อิติ. ๒๕๓๑๔. ๓๔๙. อิตฺถี มลํ พฺรหฺมจริยสฺส. สตรีเป็นมลทินของพรหมจรรย์. สํ. ส. ๑๕๕๒, ๕๙. ๓๕๐. อิตฺถี ภณฺฑานมุตฺตมํ. สตรีเป็นสูงสุดแห่งสิ่งของทั้งหลาย. สํ. ส. ๑๕๖๐. ๓๕๑. ภตฺตญฺจ ครุโน สพฺเพ ปฏิปูเชนฺติ ปณฺฑิตา. ภริยาผู้ฉลาด ย่อมนับถือสามีและคนควรเคารพทั้งปวง. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓๒๗๓. ๓๕๒. ภตฺตา ปญฺาณมิตฺถิยา. สามีเป็นเครื่องปรากฏของสตรี. สํ. ส. ๑๕๕๗. ๓๕๓. สุสฺสูสา เสฏฺฐา ภริยานํ. บรรดาภริยาทั้งหลาย ภริยาผู้เชื่อฟังเป็นผู้ประเสริฐ. สํ. ส. ๑๕๑๐. ๓๕๔. โย จ ปุตฺตานมสฺสโว. บรรดาบุตรทั้งหลาย บุตรผู้เชื่อฟังเป็นผู้ประเสริฐ. สํ. ส. ๑๕๑๐. ๓๕๕. ปุตฺตา วตฺถุ มนุสฺสานํ. บุตรทั้งหลายเป็นที่ตั้งของมนุษย์ทั้งหลาย. สํ. ส. ๑๕๕๑. ๓๕๖. ผาตึ กยิรา อวิเหฐยํ ปรํ. ควรทำแต่ความเจริญ. อย่าเบียดเบียนเขา. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗๒๑๒. ๓๕๗. คุณวา จาตฺตโน คุณํ. ผู้มีความดี จงรักษาความดีของตนไว้. ส. ส. ๓๕๘. รกฺเขยฺยานาคตํ ภยํ. พึงป้องกันภัยที่ยังมาไม่ถึง. ขุ. ชา. จตุกฺก. ๒๗๑๓๖.
๑๗. ปุญญวรรค คือ หมวดบุญ
๓๕๙. ปุญฺํ โจเรหิ ทูหรํ. บุญอันโจรนำไปไม่ได้. สํ. ส. ๑๕๕๐. ๓๖๐. ปุญฺํ สุขํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ. บุญนำสุขมาให้ในเวลาสิ้นชีวิต. ขุ. ธ. ๒๕๕๙. ๓๖๑. สุโข ปุญฺสฺส อุจฺจโย. ความสั่งสมขึ้นซึ่งบุญ นำสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๓๐. ๓๖๒. ปุญฺานิ ปรโลกสฺมึ ปติฏฺฐา โหนฺติ ปาณินํ. บุญเป็นที่พึ่งของสัตว์ในโลกหน้า. สํ. ส. ๑๕๒๖. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๔๔. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๙๔. ๓๖๓. ปุญฺานิ กยิราถ สุขาวหานิ. ควรทำบุญอันนำสุขมาให้. สํ. ส. ๑๕๓. องฺ. ติก. ๒๐๑๙๘.
๑๘. มัจจุวรรค คือ หมวดมฤตยู
๓๖๔. สพฺพํ เภทปริยนฺตํ เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ. ชีวิตของสัตว์เหมือนภาชนะดิน ซึ่งล้วนมีความสลาย เป็นที่สุด. ที. มหา. ๑๐๑๔๑. ขุ. สุ. ๒๕๔๔๘. ขุ. มหา. ๒๙๑๔๕. ๓๖๕. อปฺปกญฺจิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา. ปราชญ์กล่าวว่าชีวิตนี้น้อยนัก. ม. ม. ๑๓๔๑๒. ขุ. สุ. ๒๕๔๘๕. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๘. ๓๖๖. น หิ โน สงฺครนฺเตน มหาเสเนน มจฺจุนา. ความผัดเพี้ยนกับมฤตยูอันมีกองทัพใหญ่นั้น ไม่ได้เลย. ม. อุ. ๑๔๓๔๘. ขุ. ชา. มหา. ๒๘๑๖๕. ๓๖๗. ชรูปนีตสฺส น สนฺติ ตาณา. เมื่อสัตว์ถูกชรานำเข้าไปแล้ว ไม่มีผู้ป้องกัน. สํ. ส. ๑๕๓. องฺ. ติก. ๒๐๑๙๘. ขุ. ชา. วีส. ๒๗๔๑๖. ๓๖๘. น มิยฺยมานสฺส ภวนฺติ ตาณา. เมื่อสัตว์จะตาย ไม่มีผู้ป้องกัน. ม. ม. ๑๓๔๑๒. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๘. ๓๖๙. น มิยฺยมานํ ธนมนฺเวติ กิญฺจิ. ทรัพย์สักนิดก็ติดตามคนตายไปไม่ได้. ม. ม. ๑๓๔๑๒. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๘. ๓๗๐. น จาปิ วิตฺเตน ชรํ วิหนฺติ. กำจัดความแก่ด้วยทรัพย์ไม่ได้. ม. ม. ๑๓๔๑๒. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๘. ๓๗๑. น ทีฆมายุํ ลภเต ธเนน. คนไม่ได้อายุยืนเพราะทรัพย์. ม. ม. ๑๓๔๑๒. ขุ. เถร. ๒๖๓๗๘. ๓๗๒. สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ ภูตา โลเก สมุสฺสยํ. สัตว์ทั้งปวง จักทอดทิ้งร่างไว้ในโลก. ท. มหา. ๑๐๑๘๑. สํ. ส. ๑๕๒๓๒. ๓๗๓. อฑฺฒา เจว ทฬิทฺทา จ สพฺเพ มจฺจุปรายนา. ทั้งคนมีทั้งคนจน ล้วนมีความตายเป็นเบื้องหน้า. ที. มหา. ๑๐๑๔๑. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๑๗.
๑๙. มิตตวรรค คือ หมวดมิตร
๓๗๔. สตฺโถ ปวสโต มิตฺตํ. หมู่เกวียน (หรือต่าง) เป็นมิตรของคนเดินทาง. สํ. ส. ๑๕๕๐. ๓๗๕. มาตา มิตฺตํ สเก ฆเร. มารดาเป็นมิตรในเรือนของตน. สํ. ส. ๑๕๕๐. ๓๗๖. สหาโย อตฺถชาตสฺส โหติ มิตฺตํ ปุนปฺปุนํ. สหาย เป็นมิตรของคนมีความต้องการเกิดขึ้นเนือง ๆ. สํ. ส. ๑๕๕๑. ๓๗๗. สพฺพตฺถ ปูชิโต โหติ โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ. ผู้ไม่ประทุษร้ายมิตร ย่อมมีผู้บูชาในที่ทั้งปวง. ขุ. ชา. นวก. ๒๗๕๔. ๓๗๘. สพฺเพ อมิตฺเต ตรติ โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ. ผู้ไม่ประทุษร้ายมิตร ย่อมผ่านพ้นศัตรูทั้งปวง. ขุ. ชา. นวก. ๒๗๑๕๕. ๓๗๙. มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก. ผู้ประทุษร้ายมิตร เป็นคนเลวแท้. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๙๗. ๓๘๐. ปาปมิตฺโต ปาปสโข ปาปอาจารโคจโร. มีมิตรเลวมีเพื่อนเลว ย่อมมีมรรยาทและที่เที่ยวเลว. ที. ปาฏิ. ๑๑๙๘. ๓๘๑. ภริยา ปรมา สขา. ภริยาเป็นเพื่อนสนิท. สํ. ส. ๑๕๕๑. ๓๘๒. นตฺถิ พาเล สหายตา. ความเป็นสหาย ไม่มีในคนพาล. วิ. มหา. ๕๓๓๖. ม. อุ. ๑๔๒๙๗. ขุ. ธ. ๒๕๒๓, ๕๙. ๓๘๓. อตฺถมฺหิ ชาตมฺหิ สุขา สหายา. เมื่อความต้องการเกิดขึ้น สหายเป็นผู้นำสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๕๙. ๓๘๔. สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ จเรยฺย เตนตฺตมโน สติมา. ถ้าได้สหายผู้รอบคอบ พึงพอใจมีสติเที่ยวไปกับเขา. วิ. มหา. ๕๓๓๖. ม. อุป. ๑๔๒๙๗. ๓๘๕. โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ เอโก จเร น จ ปาปานิ กริยา. ถ้าไม่ได้สหายผู้รอบคอบ พึงเที่ยวไปคนเดียวและไม่พึงทำความชั่ว. วิ. มหา. ๕๓๓๖. ม. อุป. ๑๔๒๙๗.
๒๐. ยาจนาวรรค คือ หมวดขอ
๓๘๖. น เว ยาจนฺติ สปฺปญฺา. ผู้มีปัญญาย่อมไม่ขอเลย. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗๒๒๐. ๓๘๗. ยาจโก อปฺปิโย โหติ. ผู้ขอย่อมไม่เป็นที่รัก (ของผู้ถูกขอ). วิ. มหาวิภงฺค. ๑๓๓๗๗. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗๒๒๐. ๓๘๘. ยาจํ อททมปฺปิโย. ผู้ถูกขอเมื่อไม่ให้สิ่งที่เขาขอ ย่อมไม่เป็นที่รัก (ของผู้ขอ). วิ. มหาวิภงฺค. ๑๓๓๗. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๙๒๒๐. ๓๘๙. เทสฺโส จ โหติ อติยาจนาย. คนย่อมเป็นที่เกลียดชังเพราะขอจัด. วิ. มหาวิภงฺค. ๑๓๓๔. ขุ. ชา. ติก. ๒๗๑๐๐. ๓๙๐. น ตํ ยาเจ ยสฺส ปิยํ ชิคึเส. ไม่ควรขอสิ่งที่รู้ว่าเป็นที่รักของเขา. วิ. มหาวิภงฺค. ๑๓๓๔. ขุ. ชา. ติก. ๒๗๑๐๐.
๒๑. ราชวรรค คือ หมวดพระราชา
๓๕๑. ราชา รฏฺฐสฺส ปญฺาณํ. พระราชา เป็นเครื่องปรากฏของแว่นแคว้น. สํ. ส. ๑๕๕๗. ๓๕๒. ราชา มุขํ มนุสฺสานํ. พระราชา เป็นประมุขของประชาชน. วิ. มหา. ๕๑๒๔. ม. ม. ๑๓๕๕๖. ขุ. ส. ๒๕๔๔๖. ๓๙๓. สพฺพํ รฏฺฐํ สุขํ โหติ ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก. ถ้าพระราชาเป็นผู้ทรงธรรม ราษฎรทั้งปวงก็เป็นสุข. องฺ. จตุตก. ๒๑๙๙. ขุ. ชา. จตุกฺก. ๒๗๑๕๒. ๓๙๔. กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต ราชา รฏฺ€สฺส ปูชิโต. พระราชาผู้ไม่กริ้วตอบผู้โกรธ ราษฎรก็บูชา. ขุ. ชา. จตุกฺก. ๒๗๑๘๗. ๓๙๕. สนฺนทฺโธ ขตฺติโย ตปติ. พระมหากษัตริย์ทรงเครื่องรบ ย่อมสง่า. สํ. นิ. ๑๖๓๓๑. ขุ. ธ. ๒๕๖๗. ๓๙๖. ขตฺติโย เสฏฺโฐ ชเนตสฺมึ เย โคตฺตปฏิสาริโน. พระมหากษัตริย์เป็นผู้ประเสริฐสุด ในหมู่ชนผู้รังเกียจ ด้วยสกุล. ที. ปาฏิ. ๑๑๑๐๗. ม. ม. ๑๓๓๒. สํ. ส. ๑๕๒๒๕. สํ. นิ. ๑๖๓๓๑. ๓๙๗. ปุตฺตกํ วิย ราชาโน ปชํ รกฺขนตุ สพฺพทา. พระราชาจงรักษาประชาราษฎร์ ให้เหมือนบิดารักษาบุตร ทุกเมื่อ. นัย-ส. ส.
๒๒. วาจาวรรค คือ หมวดวาจา
๓๙๘. หทยสฺส สทิสี วาจา. วาจาเช่นเดียวกับใจ. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑๓๘. ๓๙๙. โมกฺโข กลฺยาณิยา สาธุ. เปล่งวาจางาม ยังประโยชน์ให้สำเร็จ. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๘. ๔๐๐. มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิกํ. คนเปล่งวาจาชั่ว ย่อมเดือดร้อน. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๘. ๔๐๑. ทุฏฺ€สฺส ผรุสา วาจา. คนโกรธมีวาจาหยาบ. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๗๓. ๔๐๒. อภูตวาที นิรยํ อุเปติ. คนพูดไม่จริง ย่อมเข้าถึงนรก. ขุ. ธ. ๒๕๕๕. ๔๐๓. สํโวหาเรน โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํ. ความสะอาด พึงรู้ได้ด้วยถ้อยคำ. นัย-ขุ. อุ. ๒๕๑๗๘. ๔๐๔. วาจํ มุญฺเจยฺย กลฺยาณึ. ควรเปล่งวาจางาม. สํ. ส. ๑๕๖๐. ๔๐๕. สณฺหํ คิรํ อตฺถวตึ ปมุญฺเจ. ควรเปล่งวาจาไพเราะที่มีประโยชน์. ขุ. ชา. เตรส. ๒๗๓๕๐. ๔๐๖. ตเมว วาจํ ภาเสยฺย ยายตฺตานํ น ตาปเย. ควรกล่าวแต่วาจาที่ไม่ยังตนให้เดือดร้อน. สํ. ส. ๑๕๒๗๘. ขุ. สุ. ๒๕๔๑๑. ๔๐๗. มนุญฺเมว ภาเสยฺย. ควรกล่าวแต่วาจาที่น่าพอใจ. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑๐. ๔๐๘. นามนุญฺํ กุทาจนํ. ในกาลไหน ๆ ก็ไม่ควรกล่าววาจาไม่น่าพอใจ. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑๐. ๔๐๙. วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ. ไม่ควรเปล่งวาจาที่ดี ให้เกินกาล. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๘๐. ขุ. สุ. ๒๕๕๒๓. ขุ. มหา. ๒๙๖๒๒. ๔๑๐. น หิ มุญฺเจยฺย ปาปิกํ. ไม่ควรเปล่งวาจาชั่วเลย. ขุ. ชา. ๒๗๒๘.
๒๓. วิริยวรรค คือ หมวดเพียร
๔๑๑. กาลาคตญฺจ น หาเปติ อตฺถํ. คนขยัน ย่อมไม่พร่าประโยชน์ซึ่งถึงตามกาล. ขุ. ชา. ฉกฺก. ๒๗๑๙๕. ๔๑๒. วิริเยน ทุกฺขมจฺเจติ. คนล่วงทุกข์ได้เพราะความเพียร. ขุ. สุ. ๒๕๓๖๑. ๔๑๓. ปฏิรูปการี ธุรวา อุฏฺฐาตา วินฺทเต ธนํ. คนมีธุระหมั่นทำการงานให้เหมาะเจาะ ย่อมหาทรัพย์ได้. สํ. ส. ๑๕๓๑๖. ขุ. สุ. ๒๕๓๖๑. ๔๑๔. อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺตึ. คนไม่เกียจคร้าน พึงได้ความสงบใจ. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑. ๔๑๕. น นิพฺพินฺทิยการิสฺส สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ. ประโยชน์ย่อมไม่สำเร็จโดยชอบแก่ผู้ทำโดยเบื่อหน่าย. ขุ. ชา. จตฺตาฬีส. ๒๗๕๓๓. ๔๑๖. อนิพฺพินฺทิยการิสฺส สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ. ประโยชน์ย่อมสำเร็จโดยชอบแก่ผู้ทำโดยไม่เบื่อหน่าย. ขุ. ชา. จตฺตาฬีส. ๒๗๕๓๓. ๔๑๗. อถ ปจฺฉา กุรุเต โยคํ กิจฺเจ อาวาสุ สีทติ. ถ้าทำความเพียรในกิจการล้าหลัง จะจมอยู่ในวิบัติ. ขุ. ชา. วีส. ๒๗๔๓๔. ๔๑๘. หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส ปเรติ ปริหายติ. คนที่ผัดวันว่าพรุ่งนี้ ย่อมเสื่อม ยิ่งว่ามะรืนนี้ ก็ยิ่งเสื่อม. ขุ. ชา. วีส. ๒๗๔๖๖. ๔๑๙. อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ. ควรรีบทำความเพียรในวันนี้. ม. อุป. ๑๔๓๔๘. ขุ. ชา. มหา. ๒๘๑๖๕. ๔๒๐. วายเมเถว ปุริโส ยาว อตฺถสฺส นิปฺปทา. บุรุษพึงพยายามไปกว่าจะสำเร็จประโยชน์. สํ. ส. ๑๕๓๓๐. ๔๒๑. กเรยฺย โยคฺคํ ธุวมปฺปมตฺโต. ผู้ไม่ประมาท ควรทำความเพียรให้แน่วแน่. นัย-ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๗๘. ๔๒๒. ยถา ยถา ยตฺถ ลเภถ อตฺถํ ตถา ตถา ตตฺถ ปรกฺกเมยฺย. พึงได้ประโยชน์ในที่ใด ด้วยประการใดๆ ควรบากบั่นในที่ นั้น ด้วยประการนั้น ๆ. องฺ. ปญฺจก. ๒๒๗๐. ขุ. ชา. ปญฺจก. ๒๗๑๘๐.
๒๔. เวรวรรค คือ หมวดเวร
๔๒๓. เย เวรํ อุปนยฺหนฺติ เวรํ เตสํ น สมฺมติ. เวรของผู้จองเวร ย่อมไม่ระงับ. นัย-ม. อุป. ๑๔๒๙๗. นัย-ขุ. ธ. ๒๕๑๕. นัย-ขุ. ชา. ปญฺจก. ๒๗๑๘๒. ๔๒๔. เย เวรํ นูปนยฺหนฺติ เวรํ เตสูปสมฺมติ. เวรของผู้ไม่จองเวร ย่อมระงับได้. นัย-ม. อุป. ๑๔๒๙๗. นัย-ขุ. ธ. ๒๕๑๕. นัย-ขุ. ชา. ปญฺจก. ๒๗๑๘๒. ๔๒๕. อเวเรน จ สมฺมนฺติ. เวรย่อมระงับด้วยไม่มีเวร. วิ. มหา. ๕๓๓๖. ม. อุป. ๑๔๒๙๗. ขุ. ธ. ๒๕๑๕. ขุ. ชา. ปญฺจก. ๒๗๑๘๒. ๔๒๖. น หิ เวเรน เวรานิ สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ. ในกาลไหน ๆ เวรในโลกนี้ย่อมระงับด้วยเวรไม่ได้เลย. วิ. มหา. ๕๓๓๖. ม. อุป. ๑๔๒๙๗. ขุ. ธ. ๒๕๑๕. ขุ. ชา. ปญฺจก. ๒๗๑๘๒.
๒๕. สัจจวรรค คือ หมวดความสัตย์
๔๒๗. สจฺจํ หเว สาธุตรํ รสานํ. ความสัตย์นั่นแล ดีกว่ารสทั้งหลาย. สํ. ส. ๑๕๕๘. ขุ. ชา. ๒๕๓๖๐. ๔๒๘. สจฺจํ เว อมตา วาจา. คำสัตย์แล เป็นวาจาไม่ตาย. สํ. ส. ๑๕๒๗๘. ขุ. เถร. ๒๖๔๓๔. ๔๒๙. สจฺเจน กิตฺตึ ปปฺโปติ. คนได้เกียรติ (ชื่อเสียง) เพราะความสัตย์. สํ. ส. ๑๕๓๑๖. ขุ. สุ. ๒๕๓๖๑. ๔๓๐. สจฺเจน อตฺเถ จ ธมฺเม จ อหุ สนฺโต ปติฏฺ€ิตา. สัตบุรุษได้ตั้งมั่นในความสัตย์ที่เป็นอรรถและเป็นธรรม. สํ. ส. ๑๕๒๗๘. ขุ. สุ. ๒๕๔๑๒. ขุ. เถร. ๒๖๔๓๔. ๔๓๑. สจฺจมนุรกฺเขยฺย. พึงตามรักษาความสัตย์. ม. อุป. ๑๔๔๓๖.
๒๖. สติวรรค คือ หมวดสติ
๔๓๒. สติ โลกสฺมิ ชาคโร. สติเป็นธรรมเครื่องตื่นอยู่ในโลก. สํ. ส. ๑๕๖๑. ๔๓๓. สติ สพฺพตฺถ ปตฺถิยา. สติจำปรารถนาในที่ทั้งปวง. ว. ว. ๔๓๔. สติมโต สทา ภทฺทํ. คนผู้มีสติ มีความเจริญทุกเมื่อ. สํ. ส. ๑๕๓๐๖. ๔๓๕. สติมา สุขเมธติ. คนมีสติ ย่อมได้รับความสุข. สํ. ส. ๑๕๓๐๖. ๔๓๖. สติมโต สุเว เสยฺโย. คนมีสติ เป็นผู้ประเสริฐทุกวัน. สํ. ส. ๑๕๓๐๖. ๔๓๗. รกฺขมาโน สโต รกฺเข. ผู้รักษา ควรมีสติรักษา. ส. ส.
๒๗. สัทธาวรรค คือ หมวดศรัทธา
๔๓๘. สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยํ. ศรัทธารวบรวมไว้ซึ่งเสบียง (คือกุศล). สํ. ส. ๑๕๖๑. ๔๓๙. สทฺธา สาธุ ปติฏฺฐิตา. ศรัทธาตั้งมั่นแล้ว ยังประโยชน์ให้สำเร็จ. สํ. ส. ๑๕๕๐. ๔๔๐. สุขา สทฺธา ปติฏฺฐิตา. ศรัทธาตั้งมั่นแล้ว นำสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๕๙. ๔๔๑. สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ. ศรัทธาเป็นทรัพย์ประเสริฐของคนในโลกนี้. สํ. สํ. ๑๕๕๘. ขุ. สุ. ๒๕๓๖๐. ๔๔๒. สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหติ. ศรัทธาเป็นเพื่อนสองของคน. สํ. ส. ๑๕๓๕, ๕๒.
๒๘. สันตุฏฐิวรรค คือ หมวดสันโดษ
๔๔๓. สนฺตุฏฺฐี ปรมํ ธนํ. ความสันโดษเป็นทรัพย์อย่างยิ่ง. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๔๔๔. ตุฏฺฐี สุขา อิตรีตเรน. ความสันโดษด้วยปัจจัยตามมีตามได้ นำสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๕๙. ๔๔๕. สุโข วิเวโก ตุฏฺฐสฺส สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต. ความสงัดของผู้สันโดษ มีธรรมปรากฏ เห็นอยู่ นำสุขมาให้. วิ. มหา. ๔๖. ขุ. อุ. ๒๕๘๖. ๔๔๖. ยํ ลทฺธํ เตน ตุฏฺฐพฺพํ. ได้สิ่งใด พอใจด้วยสิ่งนั้น. วิ. ภิ. ๓๙๖. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๔๔. ๔๔๗. สลาภํ นาติมญฺเญยฺย. ไม่ควรดูหมิ่นลาภของตน. ขุ. ธ. ๒๕๖๕.
๒๙. สมณวรรค คือ หมวดสมณะ
๔๔๘. สมณีธ อรณา โลเก. สมณะในศาสนานี้ ไม่เป็นข้าศึกในโลก. สํ. ส. ๑๕๖๑. ๔๔๙. น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโต. บรรพชิตฆ่าผู้อื่นเบียดเบียนผู้อื่น ไม่เป็นสมณะเลย. ที. มหา. ๑๐๕๗. ขุ. ธ. ๒๕๔๐. ๔๕๐. อสญฺญโต ปพฺพชิโต น สาธุ. บรรพชิตผู้ไม่สำรวม ไม่ดี. ขุ. ชา. วีส. ๒๗๔๔๖. ๔๕๑. อเปโต ทมสจฺเจน น โส กาสาวมรหติ. ผู้ปราศจากทมะและสัจจะ ไม่ควรครองผ้ากาสาวะ. ขุ. ธ. ๒๕๑๖. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๘๓. ขุ. เถร. ๒๖๔๐๐. ๔๕๒. อุเปโต ทมสจฺเจน ส เว กาสาวมรหติ. ผู้ประกอบด้วยทมะและสัจจะนั้นแล ควรครองผ้ากาสาวะ. ขุ. ธ. ๒๕๑๖. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๘๓. ขุ. เถร. ๒๖๔๐๐. ๔๕๓. สุภาสิตทฺธชา อิสโย. ฤษีทั้งหลาย มีสุภาษิตเป็นธงชัย. สํ. นิ. ๑๖๓๒๖. องฺ. จตุกฺก. ๒๑๖๖. ขุ. ชา. อสีติ. ๒๘๑๕๒. ๔๕๔. สมโณ อสฺส สุสฺสมโณ. สมณะ พึงเป็นสมณะที่ดี. วิ. มหาวิภงฺค. ๑๒๙๘. ๔๕๕. สามญฺเญ สมโณ ติฏฺเฐ. สมณะ พึงตั้งอยู่ในภาวะแห่งสมณะ. ส. ส.
๓๐. สามัคคีวรรค คือ หมวดสามัคคี
๔๕๖. สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี. ความพร้อมเพรียงของหมู่ ให้เกิดสุข. ขุ. ธ. ๒๕๔๑. ขุ. อิติ. ๒๕๒๓๘. องฺ. ทสก. ๒๔๘๐. ๔๕๗. สมคฺคานํ ตโป สุโข. ความเพียรของผู้พร้อมเพรียงกัน ให้เกิดสุข. ขุ. ธ. ๒๕๔๑. ๔๕๘. สพฺเพสํ สงฺฆภูตานํ สามคฺคี วุฑฺฒิสาธิกา. ความพร้อมเพรียงของปวงชนผู้เป็นหมู่ ยังความเจริญให้สำเร็จ. ส. ส.
๓๑. สีลวรรค คือ หมวดศีล
๔๕๙. สีลํ ยาว ชรา สาธุ. ศีลยังประโยชน์ให้สำเร็จตราบเท่าชรา. สํ. ส. ๑๕๕๐. ๔๖๐. สุขํ ยาว ชรา สีลํ. ศีลนำสุขมาให้ตราบเท่าชรา. ขุ. ธ. ๒๕๕๙. ๔๖๑. สีลํ กิเรว กลฺยาณํ. ท่านว่าศีลนั่นเทียว เป็นความดี. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๘. ๔๖๒. สีลํ โลเก อนุตฺตรํ. ศีลเป็นเยี่ยมในโลก. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๒๘. ๔๖๓. สํวาเสน สีลํ เวทิตพฺพํ. ศีลพึงรู้ได้เพราะอยู่ร่วมกัน. นัย-ขุ. อุ. ๒๕๑๗๘. ๔๖๔. สาธุ สพฺพตฺถ สํวโร. ความสำรวมในที่ทั้งปวง เป็นดี. สํ. ส. ๑๕๑๐๖. ขุ. ธ. ๒๕๖๔. ๔๖๕. สญฺมโต เวรํ น จียติ. เมื่อคอยระวังอยู่ เวรย่อมไม่ก่อขึ้น. ที. มหา. ๑๐๑๕๙. ขุ. อุ. ๒๕๒๑๕. ๔๖๖. สีลํ รกฺเขยฺย เมธาวี. ปราชญ์พึงรักษาศีล. ขุ. อิติ. ๒๕๒๘๒.
๓๒. สุขวรรค คือ หมวดสุข
๔๖๗. สพฺพตฺถ ทุกฺขสฺส สุขํ ปหานํ. ละเหตุทุกข์ได้ เป็นสุขในที่ทั้งปวง. ขุ. ธ. ๒๕๕๙. ๔๖๘. อพฺยาปชฺฌํ สุขํ โลเก. ความไม่เบียดเบียน เป็นสุขในโลก. วิ. มหา. ๔๖. ขุ. อุ. ๒๕๘๖. ๔๖๙. เตสํ วูปสโม สุโข. ความสงบระงับแห่งสังขารนั้น เป็นสุข. สํ. ส. ๑๕๘. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๑. ๔๗๐. นตฺถิ สนฺติปรํ สุขํ. ความสุข (อื่น) ยิ่งกว่าความสงบ ไม่มี. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๔๗๑. นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ. นิพพานเป็นสุขอย่างยิ่ง. ม. ม. ๑๓๒๘๑. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๔๗๒. สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท. ความเกิดขึ้นแห่งท่านผู้รู้ทั้งหลาย นำสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๔๑. ๔๗๓. สุขา สทฺธมฺมเทสนา. การแสดงสัทธรรม นำความสุขมาให้. ขุ. ธ. ๒๕๔๑. ๔๗๔. อทสฺสเนน พาลานํ นิจฺจเมว สุขี สิยา. จะพึงมีความสุขเป็นนิตย์ ก็เพราะไม่พบเห็นคนพาล. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๔๗๕. สุขํ สุปติ พุทฺโธ จ เยน เมตฺตา สุภาวิตา. ผู้เจริญเมตตาดีแล้ว ย่อมหลับและตื่นเป็นสุข. ว. ว. ๔๗๖. น เว อนตฺถกุสเลน อตฺถจริยา สุขาวหา. การประพฤติประโยชน์กับคนไม่ฉลาดในประโยชน์ ไม่นำสุข มาให้เลย. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๑๕.
๓๓. เสวนาวรรค คือ หมวดคบหา
๔๗๗. วิสฺสาสา ภยมนฺเวติ. เพราะความไว้ใจ ภัยจึงตามมา. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๐. ๔๗๘. อติจิรํ นิวาเสน ปิโย ภวติ อปฺปิโย. เพราะอยู่ด้วยกันนานเกินไป คนที่รักก็มักหน่าย. ขุ. ชา. เตรส. ๒๗๓๔๗. ๔๗๙. ยํ เว เสวติ ตาทิโส. คบคนใด ก็เป็นเช่นคนนั้นแล. ว. ว. ๔๘๐. เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ วา ทุกฺขํ วสติ เวริสุ. อยู่ในพวกไพรีคืนเดียวหรือสองคืน ก็เป็นทุกข์. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๔. ๔๘๑. ทุกฺโข พาเลหิ สํวาโส อมิตฺเตเนว สพฺพทา. อยู่ร่วมกับพวกพาล นำทุกข์มาให้เสมอไปเหมือนอยู่ร่วมกับ ศัตรู. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๔๘๒. ธีโร จ สุขสํวาโส ญาตีนํว สมาคโม. อยู่ร่วมกับปราชญ์ นำสุขมาให้เหมือนสมาคมกับญาติ. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๔๘๓. สุโข หเว สปฺปุริเสน สงฺคโม. สมาคมกับสัตบุรุษ นำสุขมาให้. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๕๕. ๔๘๔. นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี. ผู้คบคนเลว ย่อมเลวลง. องฺ. ติก. ๒๐๑๕๘. ๔๘๕. ทุกฺโข พาเลหิ สงฺคโม. สมาคมกับคนพาล นำทุกข์มาให้. ขุ. ชา. นวก. ๒๗๒๖๕. ๔๘๖. น สงฺคโม ปาปชเนน เสยฺโย. สมาคมกับคนชั่ว ไม่ดีเลย. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๖๑. ๔๘๗. ภทฺโท สปฺปุริเสหิ สงฺคโม. การสมาคมกับคนดี เป็นความเจริญ. ขุ. เถร. ๒๖๔๐๕. ๔๘๘. น ปาปชนสํเสวี อจฺจนฺตสุขเมธติ. ผู้ไม่คบหาคนชั่ว ย่อมได้รับสุขส่วนเดียว. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๔๖. ๔๘๙. พาลสงฺคตจารี หิ ทีฆมทฺธาน โสจติ. ผู้เที่ยวสมาคมกับคนพาล ย่อมเศร้าโศกสิ้นกาลนาน. ขุ. ธ. ๒๕๔๒. ๔๙๐. ยตฺถ เวรี นิวีสติ น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโต. ไพรีอยู่ในที่ใด บัณฑิตไม่ควรอยู่ในที่นั้น. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๔. ๔๙๑. สงฺเกเถว อมิตฺตสฺมึ มิตฺตสฺมิมฺปิ น วิสฺสเส. ควรระแวงในศัตรู แม้ในมิตรก็ไม่ควรไว้ใจ. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๕๗. ๔๙๒. น วิสฺสเส อวิสฺสฏฺฐ วิสฺสฏฺเฐปิ น วิสฺสเส. ไม่ควรไว้ใจในคนไม่คุ้นเคย แม้ในคนคุ้นเคย ก็ไม่ควรไว้ใจ. ขุ. ชา. เอก. ๒๗๓๐. ๔๙๓. อนตฺถา เยว วฑฺฒนฺติ พาลํ ปจฺจูปเสวโต. เมื่อคบหาคนพาล ย่อมมีแต่ความฉิบหาย. นัย. ขุ. ชา. นวก. ๒๗๒๖๕. ๔๙๔. นาสฺมเส กตปาปมฺหิ. ไม่ควรไว้ใจคนทำบาป. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๙๐. ๔๙๕. นาสฺมเส อลิกวาทิเน. ไม่ควรไว้ใจคนพูดพล่อย ๆ. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๙๐. ๔๙๖. นาสฺมเส อตฺตตฺถปญฺญมฺหิ. ไม่ควรไว้ใจคนเห็นแก่ประโยชน์ส่วนตัว. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๙๐. ๔๙๗. อติสนฺเตปิ นาสฺมเส. ไม่ควรไว้ใจคนที่แสร้งทำสงบเสงี่ยม. ขุ. ชา. ทสก. ๒๗๒๙๐. ๔๙๘. อเปตจิตฺเตน น สมฺภเชยฺย. ไม่ควรคบกับคนสิ้นคิด. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๘๔. ๔๙๙. น สนฺถวํ กาปุริเสน กยิรา. ไม่ควรทำความสนิทสนมกับคนชั่ว. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗๕๕. ๕๐๐. มาสฺสุ พาเลน สงฺคจฺฉิ อมิตฺเตเนว สพฺพทา. อย่าสมาคมกับคนพาลซึ่งเป็นดังศัตรูทุกเมื่อ. ขุ. ชา. นวก. ๒๗๒๖๕.