ทั้งสิ้นซึ่งเก็บอยู่ณสถานที่ทั้ง ๓ แห่งที่กรุงปารีสนั้นเปนหลักฐาน นอกจากหนังสือของมอสิเออร์ลูเซียน ลันเย ผู้นี้แล้ว ยังมีหนังสือของบาดหลวงอาแอฟ อาเดรียน ลอเนย์ ชื่อว่า อีสตัวร์ เดอลา มิสสิออง เดอเซียม (เรื่องบาดหลวงฝรั่งเศสมาเมืองไทย) ซึ่งพิมพ์ขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๓ อีกเรื่องหนึ่ง[1] หนังสือเรื่องนี้ได้กล่าวถึงเรื่องมิซชันนารีฝรั่งเศสเข้ามายังประเทศสยามไว้โดยเลอียดพิสดาร แลรวบรวมจดหมายแลบันดาเอกสารต่าง ๆ ซึ่งสมาคมสาสนาทูตต่างประเทศที่กรุงปารีสได้เก็บไว้มาพิมพ์ลงในหนังสือนั้นอีกด้วย ในที่นี้ ข้าพเจ้าจึงขอเล่าแต่ตอนสำคัญ ๆ แลโดยย่อ ๆ เพื่อให้ผู้อ่านได้ทราบเรื่องหนังสือสัญญาแลจดหมายทั้งสองฉบับซึ่งพิมพ์อยู่ในหนังสือเล่มนี้ติดต่อมาตั้งแต่ต้น
เหตุที่ประเทศสยามได้มีการเกี่ยวข้องกับประเทศฝรั่งเศสในครั้งแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์นั้น ก็เนื่องมาจากพวกมิซชันนารีฝรั่งเศสก่อน คือ มีมิซชันนารีฝรั่งเศสชุดหนึ่ง มีมองเซนเยอร์ปาลู บิชอบเอลิโอโปลิส กับมองเซนเยอร์เดอ ลา มอธ ลัมแบร์ต บิชอบเบริธ เปนหัวหน้า ได้เข้ามาถึงกรุงศรีอยุธยาเมื่อวันที่ ๒๒ สิงหาคม พ.ศ. ๒๒๐๕ นับว่า เปนมิซชันนารีชุดแรกที่ได้มาเมืองไทย แต่การที่มาในครั้งนั้น
- ↑ หนังสือ ๒ เรื่องที่ระบุชื่อมานี้ หอพระสมุดสำหรับพระนครได้เลือกแปลตอนที่สำคัญ ๆ ออกเปนภาษาไทยแล้ว พิมพ์อยู่ในหนังสือหมวดประชุมพงศาวดาร
