กฎหมายไทยฯ/เล่ม 6/เรื่อง 14

พระราชบัญญัติ

ตั้งข้าหลวงพิเศษสำหรับจัดการแก้ไขธรรมเนียม
ศาลยุติธรรมหัวเมืองทั้งปวง รัตนโกสินทรศก ๑๑๕

๏มีพระบรมราชโองการในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดำรัสเหนือเกล้าฯ ให้ประกาศให้ทราบทั่วกันว่า ด้วยมีพระราชประสงค์จะจัดการแก้ไขธรรมเนียมศาลยุติธรรมหัวเมืองทั้งปวงทั่วพระราชอาณาเขตรให้มีผู้พิพากษาแลเจ้าพนักงานประจำทำการตามน่าที่ กับให้มีวิธีพิจารณาความแพ่งแลความอาญาอันดี เพื่อได้ให้พิจารณาพิพากษาคดีวิวาทในระหว่างอาณาประชาราษฎรข้าขอบขัณธเสมาให้เสมอหน้าทั่วถึงตลอดกันทั้งผู้มียศทรัพย์แลผู้อนาถาหาบรรดาศักดิ์มิได้ ให้ได้พิพจารณาพิพากษาให้แล้วไปโดยรวดเร็วถูกต้องตามกฎหมายแลความยุติธรรมเที่ยงตรงเสมอกันทุกประการ

จึงมีพระบรมราชโองการดำรัสเหนือเกล้าฯ ให้ตราพระราชบัญญัติไว้ต่อไปดังนี้

มาตรา๑ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ตั้งข้าหลวงพิเศษมีอำนาจแลน่าที่ดังจะกล่าวต่อไปในพระราชบัญญัตินี้ให้ไต่สวนดูการบังคับบัญชาสรรพคดีความในศาลหัวเมืองทั้งปวงทั่วพระราชอาณาเขตร เพื่อให้รู้ว่าการเปนอยู่ประการใดในเวลาปัตยุบันนี้ แลให้รีบเร่งจัดการแก้ไขบรรดากที่ควรจะกระทำให้เปนการดี ถูกต้องตามกฎหมาย ความจำเปนอันจะต้องคิดแลทำขึ้น แลให้ทำรายงานการไต่สวนแลการดัดแปลงแก้ไขว่ามานั้นมีบอกส่งมายังเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยเพื่อได้นำขึ้นกราบบังคมทูลพระกรุณาทราบฝ่าลอองธุลีพระบาทเปนครั้งเปนคราวเสมอไป ให้แจ้งข้อความตามที่ได้ไต่สวนทราบกับการที่จัดแก้ไขแลกระทำขึ้นทั้งปวง แลให้แสดงความเหนในการที่ควรจะต้องแก้ไขแลกระทำข้อบังคับสำหรับศาลหัวเมืองทั้งปวงในการตั้งตำแหน่งผู้พิพากษาแลข้อบังคับสำหรับรักษาการเรียบร้อยของศาลยุติธรรมตามหัวเมืองด้วย

มาตรา๒ในกองข้าหลวงพิเศษนี้ โปรดเกล้าฯ ให้มีกำหนดจำนวนเพียง ๕ นายด้วยกัน แลเมื่อได้ประชุมพร้อมกันตั้งแต่ ๓ นายขึ้นไป ก็ให้มีอำนาจจะทำการได้ตามพระราชบัญญัตินี้ แลในจำนวนข้าหลวงทั้ง ๙ นายนี้มีข้าหลวงพิเศษประจำการ ๓ นาย รวมทั้งสภานายกด้วยนั้น จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เลือกสรรตั้งขึ้นไว้ให้มีอำนาจแลน่าที่ทำการอยู่ตลอดเวลาที่จะทรงพระราชดำริห์เหนสมควร

ส่วนข้าหลวงพิเศษอีก ๒ นั้น นาย ๑ โปรดเกล้าฯ ให้ผู้เปนเทศาภิบาลประจำมณฑลที่ข้าหลวงพิเศษจะได้ตั้งทำการในเวลานั้น เปนข้าหลวงเข้าร่วมประชุมทำการในน่าที่แห่งมณฑลนั้น ๆ ด้วย

อีกนาย ๑ นั้น โปรดเกล้าฯ ให้เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยเลือกสรรผู้รักษาเมืองใดในมณฑลที่ข้าหลวงพิเศษไปตั้งทำการอยู่นั้น เปนข้าหลวงพิเศษขึ้นอีกนาย ๑ ตลอดเวลาที่จะเหนสมควรให้เปนไป

มาตรา๓ในระหว่างเวลาที่ข้าหลวงพิเศษคงอยู่ในตำแหน่งนั้น มีอำนาจจะทำการทั้งปวงได้ทั่วไปเต็มที่เหมือนเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยแลเสนาบดีกระทรวงยุติธรรมดังได้ตราไว้ในพระธรรมนูญศาลหัวเมือง รัตนโกสินทรศก ๑๑๔ ทุกประการ มีข้อสำคัญคือข้าหลวงพิเศษจะมีอำนาจแลน่าที่ทำการต่อไปดังนี้

๑จัดการแก้ไขธรรมเนียมศาลหัวเมืองทั้งปวงให้ถูกต้องตามที่ได้ตราไว้ในพระธรรมนูญศาลหัวเมือง รัตนโกสินทรศก ๑๑๔ แลในการเรื่องนี้ให้ทำโดยเต็มอำนาจเหมือนเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยแลเสนาบดีกระทรวงยุติธรรมตามที่มีอยู่ในพระธรรมนูญที่อ้างมานี้

๒ในระหว่างเวลากำหนดชุมนุมอยู่พร้อมกันก็ดี ฤๅนอกเวลากำหนดชุมนุมพร้อมกันก็ดี ให้ออกไปเยี่ยมเยียนศาลหัวเมืองศาลใดศาลหนึ่ง แลตรวจตราดูบรรดาถ้อยคำสำนวนความแลจดหมายเหตุรายงานศาลที่เก็บรักษาในศาลหัวเมืองเหล่านั้นด้วย แล้วให้สอบสวนความรู้กฎหมายของผู้พิพากษากรมการแลเจ้าพนักงานอื่น ๆ ผู้มีน่าที่ฝ่ายตุลาการเกี่ยวข้องในการพิจารณาพิพากษาถ้อยความ กับให้นำรายงานการที่ผู้พิพากษากรมการแลเจ้าพนักงานเหล่านั้นได้ปฏิบัติราชการตามน่าที่อย่างไร กับมีคุณวุฒิแลความรู้กฎหมายอย่างไร เมื่อเหนว่าต่อไปภายน่าควรจะทำอย่างไรให้ดีขึ้นแล้ว ให้ชี้แจงความเหนไว้ในรายงานนั้นด้วย

๓ให้กล่าวชี้แจงแลสั่งสอนผู้พิพากษาแลเจ้าพนักงานในศาลหัวเมืองศาลใดศาลหนึ่งตามแต่จะดำริห์เหนสมควรในวิธีพิจารณาความแพ่งความอาญา แลถ้าเมื่อใดเหนจำเปนจะต้องนั่งพิจารณาความเอง ก็ให้ข้าหลวงพิเศษทั้งหมดฤๅมอบอำนาจให้ข้าหลวงพิเศษคนใดคนหนึ่งนั่งเปนผู้พิพากษาในศาลหัวเมืองศาลใดศาลหนึ่งแทนที่ผู้พิพากษาในศาลนั้น แล้วพิจารณาพิพากษาความเรื่องใดเรื่องหนึ่งซึ่งค้างอยู่ฤๅซึ่งฟ้องขึ้นใหม่ก็ได้ ในความที่ชำระอย่างนี้ห้ามมิให้โจทย์ฤๅจำเลยไปฟ้องอุทธรณ์คำพิพากษานั้นต่อศาลใดศาลหนึ่งเปนอันขาด ถ้าไม่พอใจแก่คำพิพากษานั้น ก็ให้ทูลเกล้าฯ ถวายฎีกาทีเดียว

๔ให้คิดสะสางล้างคดีความซึ่งบัดนี้คงค้างอยู่ในศาลหัวเมืองให้หมดสิ้นไปตามที่เหนเปนทางดีที่สุดที่จะกระทำได้

มาตรา๔เมื่อสภานายกของกองข้าหลวงพิเศษได้ปฤกษาหารือกับข้าหลวงพิเศษประจำการ ๒ นายผู้ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ตั้งขึ้นไว้นั้นตกลงกันแล้ว ก็ให้สภานายกปฤกษากับเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยเปนครั้งเปนคราวเสมอไปว่า ข้าหลวงพิเศษจะควรออกไปจัดการในมณฑลใดหัวเมืองใดก่อนแลหลังโดยลำดับกัน แลข้าหลวงพิเศษทั้งหลายจะไปพบพร้อมกันในมณฑลนั้นฤๅหัวเมืองนั้นเมื่อใด แลเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยต้องเปนธุระเพื่อให้ข้าหลวงพิเศษได้ทำการให้สำเร็จตลอดไปโดยความสดวกดี แลให้มีตราสั่งไปยังข้าหลวงเทศาภิบาล ผู้ว่าราชการเมือง แลกรมการ ให้จัดการช่วยเหลือเกื้อหนุนแลให้เบิกจ่ายเงินแผ่นดินเปนค่าใช้สอยสำหรับข้าหลวงพิเศษนั้น

มาตรา๕บรรดากิจการสิ่งใดที่ข้าหลวงพิเศษปฤกษาจะทำกันนั้น ถ้ามีความเหนแตกต่างไม่ตกลงพร้อมกัน ให้เอาตามความเหนของข้าหลวงพิเศษพวกที่มากกว่าในเวลาที่นั่งประชุมกันอยู่นั้นเปนใช้ได้ แลให้ทำตามความเหนนั้น ถ้าความเหนข้าหลวงพิเศษต่างกันเปนสองพวกเท่ากัน ก็ให้สภานายกลงเนื้อเหนด้วยฝ่ายใดฝ่ายหนึ่ง แล้วให้เอาความเหนของฝ่ายที่สภานายกลงเนื้อเหนด้วยนั้นเปนใช้ได้ แล้วให้ทำตามความเหนนั้นทุกประการ

มาตรา๖ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยเปนเจ้าน่าที่จัดการให้สำเร็จตลอดไปตามความในพระราชบัญญัตินี้จงทุกประการ

ประกาศมาณวันที่ ๒๑ เดือนกันยายน รัตนโกสินทรศก ๑๑๕ เปนวันที่ ๑๐๑๗๗ ในรัชกาลปัตยุบันนี้