นิราศพระประธม

	๏________ถวิลวันจันทร์ทิวาขึ้นห้าค่ำ
	ลงนาวาคลาเคลื่อนออกเลื่อนลำ น้ำค้างย้อยพรอยพรมเป็นลมว่าว มาลับเหมือนเดือนดับพยับโพยม โอ้หน้าหนาวคราวนี้เป็นที่สุด พี่เห็นนางห่างเหยังเรรวน         ที่ปลูกรักจักได้ชื่นทุกคืนค่ำ ที่ชื่นเชยเคยรักเหมือนหลักประโคน ยังเหลือแต่แม่ศรีสาครอยู่ จะเชิญเจ้าเท่าไรก็ไม่ลง         วัดระฆังตั้งแต่เสร็จสำเร็จศพ โอ้แลเหลียวเปลี่ยวใจกระไรเลย จนนาวาคลาคล่องเข้าคลองกว้าง ตลาดแพแลตลอดเขาทอดพวน ทุกเรือนแพแลลับระงับเงียบ ในอากาศกลาดเกลื่อนด้วยเดือนดาว โอ้บางกอกกอกเลือดให้เหือดโรค แม้นได้แก้วแววตามายาใจ         ดูวังหลังยังไม่ลืมที่ปลื้มจิต มายามดึกนึกถึงที่พึ่งพิง บางหว้าน้อยน้อยจิตด้วยพิสมัย หมายว่ารักจักได้พึ่งเหมือนหนึ่งน้อง ถึงวัดทองหมองเศร้าให้เหงาเงียบ สงสารฉิมนิ่มน้องสองนารี ขอบุญญาอานิสงส์จำนงสนอง ศิวาลัยไตรภพจบสกล ทั้งแก้วเนตรเกสรามณฑาทิพย์ จะเกิดไหนได้อยู่คู่ชีวัน         วัดประขาวขาวเหลือเชื่อไม่ได้ แม่หม้ายสาวขาวโศกโฉลกมี โอ้เคราะห์กรรมจำคลาดนิราศร้าง ทั้งเกลียดลิ้นนินทาพาลาเลว เสียดายแต่แม่ศรีเจ้าพี่เอ๋ย เหมือนดอกไม้ไกลแดนเพราะแตนตอม         บางบำหรุเหมือนบำรุบำรุงรัก ไม่เหมือนนึกตรึกตรองเพราะสองราย พอสิ้นแพแลล้วนสวนสงัด ยิ่งดึกดาววาววามดังตามโคม บางขุนนนท์ต้นลำภูดูหิ่งห้อย จังหรีดร้องซ้องเสียงเรียงเรไร บางระมาดมาดหมายสายสวาท แสนสวาทมาดหมายมาหลายเดือน วัดไก่เตี้ยไม่เห็นไก่เห็นไทรต่ำ หอมระกำก็ยิ่งช้ำระกำใจ ถึงสวนหลวงหวงห้ามเหมือนความรัก แต่รวยรินกลิ่นผกาบุปผาพวง โอ้ไม้ต้นคนเฝ้าแต่เสาวรส แต่โกสุมภุมรินมาบินวอน ดึกกำดัดสัตว์อื่นไม่ตื่นหมด ระรวยรินกลิ่นโศกมาโบกโบย	พอเสียงย่ำยามสองกลองประโคม อนาถหนาวนึกเคยได้เชยโฉม ยิ่งทุกข์โทมนัสในใจรัญจวน ไม่มีนุชแนบชมเมื่อลมหวน มิได้ชวนเจ้าไปชมประธมประโทนฯ ก็เตี้ยต่ำตายฝอยกรองกร๋อยโกร๋น ก็หักโค่นขาดสูญประยูรวงศ์ ไปสิงสู่เสน่หานางสาหงส์ ให้คนทรงเสียใจมิได้เชย ไม่พานพบภคินีเจ้าพี่เอ๋ย มาชวดเชยโฉมหอมถนอมนวล ตำบลบางกอกน้อยละห้อยหวน แลแต่ล้วนเรือตลาดไม่ขาดคราว ยิ่งเย็นเยียบยามดึกให้นึกหนาว เป็นลมว่าวเฉื่อยฉิวหวิวหวัวใจ แต่ความโศกนี้จะกอกออกที่ไหน แล้วก็ไม่พักกอกดอกจริงจริง เคยมีมิตรมากมายทั้งชายหญิง อนาถนิ่งน้อยหน้าน้ำตานอง น้อยหรือใจจืดจางให้หมางหมอง เห็นเจ้าของขายหน้าทั้งตาปี เย็นยะเยียบหย่อมหญ้าป่าช้าผี มาปลงที่เมรุทองทั้งสองคน ช่วยส่งสองศรีสวัสดิ์ไปปัฏิสนธิ์ ประจวบจนได้พบประสบกัน จงลอยลิบลุล่วงถึงสรวงสวรรค์ อย่ามีอันตรายเป็นเหมือนเช่นนี้ ด้วยดวงใจเจ้ามันคล้ำดำมิดหมี เหมือนแม่ศรีสาครฉะอ้อนเอว เพราะขัดขวางความในเหมือนไขว่เฉลว เหมือนควันเปลวปลิวต้องให้หมองมอม จะชวดเชยชวดชิดสนิทสนอม ใครแปลงปลอมปลิดสอยมันต่อยตาย จะพึ่งพักพิศวาสเหมือนมาดหมาย เห็นฝักฝ่ายเฟือนลงด้วยทรงโลม พยุพัดฮือฮือกระพือโหม น้ำค้างโซมแสนหนาวให้เปล่าใจ เหมือนเพชรพร้อยพรอยพร่างสว่างไสว จะแลไหนเงียบเหงาทุกเหย้าเรือน ว่าสมมาดเหมือนใจแล้วไม่เหมือน มีแต่เคลื่อนแคล้วคลาดประหลาดใจ กอระกำแกมสละขึ้นไสว ระกำไม่เหมือนระกำที่ช้ำทรวง เหลือที่จักจับต้องเป็นของหลวง ระรื่นร่วงเรณูฟูขจร ยังปรากฏกลิ่นกล่อมหอมเกสร ไม่ดับร้อนร่วงกลิ่นให้ดิ้นโดย แต่นกกดร้องเร้ากระเหว่าโหวย โอ้โศกโรงเหมือนพี่ร้างมาทางจร
	ถึงบางขวางปางก่อนว่ามอญขวาง ทำยกย่างขวางแขวนแสนแสงอน วัดพิกุลฉุนกลิ่นระรินรื่น เหมือนพิกุลอุ่นทรวงพวงมาลัย โอ้ยามนี้มิได้เชยเหมือนเคยชื่น พระพายโชยโรยรินกลิ่นลำดวน บางสนามนึกขามแต่หนามเสี้ยน ที่กีดขวางทางความแต่หนามเตย ถึงสวนแดนแสนเสียดายสายสวาท ไปสวรรค์ชั้นบนคนละแดน        ถึงวัดเกดเจตนาแต่การะเกด เคยสบเนตรเกษน้อยกลอยฤทัย น้ำค้างพรมลมชายระบายโบก เหมือนโศกร้างห่างเหเสน่ห์นวล เห็นรักน้ำคร่ำคร่าไม่น่ารัก แต่ละต้นผลลูกดังผูกพวง เหมือนรักคนคนรักทำยักยอก แม้นยางลูกถูกหัตถ์ก็กัดลาม        วัดชะลอใครหนอชะลอฉลาด ช่วยชะลอวรลักษณ์ที่รักทรง ถนอมแนบแอบอุ้มประทุมน้อย เมื่อปลื้มใจไสยาอนาทร        เห็นคลองขวางบางกรวยระทวยจิต เคยร่วมสุขทุกข์ร้อนแต่ก่อนมา แต่ก่อนกรรมทำสัตว์ให้พลัดพราก เคยไปมาหาน้องในคลองนี้ สงสารบุตรสุดเศร้าทุกเช้าค่ำ เขม้นมองคลองบ้านดูมารดา ยิ่งตรอมตรึกดึกดื่นสะอื้นอั้น เหมือนนิ่มน้องร้องเรียกสำเหนียกนาน        บางสีทองคลองบ้านน้ำตาลสด เหมือนปากพี่สีทองของน้องน้อย ทุกวันนี้พี่ก็เฒ่าเราก็หง่อม โอ้จอมพี่สีทองของน้องยา        บางอ้อช้างโอ้ช้างที่ร้างโขลง พี่คลาดแคล้วแก้วตาให้อาลัย	เดี๋ยวนี้นางไทยลาวแก่สาวสอน ถึงนางมอญก็ไม่ขวางเหมือนนางไทย โอ้หอมชื่นเช่นกับรสแป้งสดใส ที่เคยใส่หัตถ์หอมถนอมนวล มาหอมรื่นแต่ดอกไม้ที่ในสวน เหมือนจะชวนชื่นใจเมื่อไกลเชย หนามทุเรียนรักฉีกอีกเจ้าเอ๋ย ไม่น่าเชยน่าชังล้วนรังแตน มาสิ้นชาติชนมโลกให้โศกแสน ไม่ร่วมแผ่นภพโลกยิ่งโศกใจ ไม่สมเจตนาน่าน้ำตาไหล มาจำไกลกลืนกลั้นที่รัญจวน หอมดอกโศกเศร้าสร้อยละห้อยหวน มาถึงสวนโศกช้ำระกำทรวง จะเด็ดหักเสียก็ได้เขาไม่หวง ก็โรยร่วงเปล่าหมดไม่งดงาม จะเก็บดอกเด็ดผลคนก็ขาม เหมือนรำรามรักรายริมชายพง เอาอาวาสมาไว้ให้อาศัยสงฆ์ ให้มาลงเรือร่วมนวมที่นอน แขนจะคอยเคียงวางไว้ต่างหมอน จะกล่าวกลอนกล่อมขนิษฐ์ให้นิทรา ไม่ลืมคิดนิ่มน้อยละห้อยหา โอ้สิ้นอายุเจ้าได้เก้าปี จึงจำจากนิ่มน้องให้หมองศรี เห็นแต่ที่ท้องคลองนองน้ำตา ด้วยเป็นกำพร้าแม่ชะแง้หา เช็ดน้ำตาโซมซาบลงกราบกราน จนไก่ขันเอื้อนเอกวิเวกหวาน เจียนจะขานหลงแลชะแง้คอย อร่อยรสซาบซ่านหวานคอหอย เป็นคู่บอกดอกสร้อยสักรวา เธอเป็นจอมเราเป็นจนต้องบ่นหา เมื่อไรจะพาพิมน้อยมากลอยใจ มาอยู่โรงรักป่าน้ำตาไหล เหมือนอกไอยราร้างฝูงนางพัง
	พอจวนรุ่งฝูงนกวิหคร้อง กระเหว่าหวานขานเสียงสำเนียงดัง อโณทัยไตรตรัสจำรัสแสง หอมดอกไม้หลายพรรณให้รัญจวน โอ้บุปผาสารพัดที่กลัดกลีบ ให้ชื่นชุ่มภุมรินสิ้นทั้งปวง แต่ดอกฟ้าส่าหรีเจ้าพี่เอ๋ย จะกลัดกลิ่นสิ้นรสเพราะมดตอม        ถึงวัดสักเหมือนพึ่งรักที่ศักดิ์สูง แม้นดอกฟ้าคลาเคลื่อนหล่นเลื่อนลอย บางขนุนขุนกองมีคลองกว้าง เป็นเรื่องหลังครั้งคราวท้าวอู่ทอง สุดาใดได้เพื่อนอย่าเฟือนพี่ อันน้ำในใจรักช่วยตักเติม บางนายไกรไกรทองอยู่คลองนี้ ไปเข่นฆ่าชาละวันให้พลันตาย ได้ครอบครองสองสาวชาวพิจิตร เหมือนตัวพี่นี้ได้ครองแต่น้องยา ถึงคลองขวางบางระนกโอ้อกพี่ ไปอุ้มแก้วแววตาพาจรัล คงร่วมเรือเมื่อว่าตื่นสะอื้นอ้อน ให้แย้มสรวลชวนเสบยเฝ้าเชยชิม บางคูเวียงเสียงเงียบเซียบสงัด ดูรูปนางบางคูเวียงเหมือนเหนียงนา เห็นโรงหีบหนีบอ้อยเขาคอยป้อน เห็นน้ำอ้อยย้อยรางที่อ่างเรียง อันลำอ้อยย่อยยับเหมือนกับอก เขาโหมไฟในโรงโขมงควัน โอ้น้ำในใจคนเหมือนต้นอ้อย ต้องหันหีบหนีบแตกให้แหลกลำ	ประสานซ้องเซ็งแซ่ดังแตรสังข์ เหมือนชาววังหวีดเสียงสำเนียงนวล กระจ่างแจ้งแจ่มฟ้าพฤกษาสวน เหมือนกลิ่นนวลน้ำกุหลาบซึ่งซาบทรวง ครั้นรุ่งรีบบานงามไม่ห้ามหวง ได้ซาบทรวงเสาวรสไม่อดออม มิหล่นเลยละให้หมู่แมงภู่สนอม จนหายหอมแลกลอกเหมือนดอกกลอย สูงกว่าฝูงเขาเหินเห็นเกินสอย จะได้คอยเคียงรับประคับประคอง ว่าเดิมบางชื่อถนนเขาขนของ แต่คนร้องเรียกเฟือนไม่เหมือนเดิม เหมือนมณีนพรัตน์ฉัตรเฉลิม ให้พูนเพิ่มพิศวาสอย่าคลาดคลาย ชื่อจึงมีมาทุกวันเหมือนมั่นหมาย เป็นยอดชายเชี่ยวชาญการวิชา สมสนิทนางตะเข้เสน่หา จะเกื้อหน้าพางามขึ้นครามครัน แม้นปีกมีเหมือนหนึ่งนกจะผกผัน มาด้วยกันกับทั้งคู่ที่อยู่ริม จะคอยช้อนโฉมอุ้มไม่หยุมหยิม กว่าจะอิ่มอกแอบแนบนิทรา เป็นจังหวัดเวียงสวนล้วนพฤกษา ไม่เหมือนหน้านางนั่งในวังเวียง มีคนต้อนควายตวาดไม่ขาดเสียง โอ้พิศเพียงชลนาพี่จาบัลย์ น้ำอ้อยตกเหมือนน้ำตาพี่กว่าขัน เหมือนอ้นอั้นอกกลุ้มรุมระกำ ข้างปลายกร่อยชืดชิมไม่อิ่มหนำ นั่นแลน้ำจึงจะหวานเพราะจานเจือ
	ถึงบางม่วงง่วงจิตคิดถึงม่วง มะม่วงงอมหอมหวนเหมือนนวลเนื้อ เห็นต้นรักหักโค่นต้นสนัด เหมือนตัดรักหักสวาทขาดอาลัย        ถึงบางใหญ่ให้จอดทอดประทับ เมื่อกินข้าวเขาก็หักใบรักมา อร่อยนักรักอ่อนปลาช่อนย่าง อยากรู้จักรักใคร่พึ่งได้ชิม โอ้รักต้นคนรักเขาหักให้ แต่รักน้องต้องประสงค์ถึงงงงวย        เสพอาหารหวานคาวเมื่อคราวยาก แต่มะแป้นแกนในจะไปคืน เห็นสิ่งของน้องรักฟักจันอับ พี่จรจากฝากชิดสนิทมา แผ่นขนุนวุ้นแท่งของแห้งสิ้น ได้ชื่นชิมอิ่มหนำทั้งลำเรือ        แล้วเข้าทางบางใหญ่ครรไลล่อง เห็นสิ่งไรในจังหวัดรัถยา แม้นแก้วตามาเห็นเหมือนเช่นนี้ ไม่แจ้งนามถามพี่จะชี้ชวน ที่ริมน้ำง้ำเงื้อมจะเอื้อมหัก ไม่เหมือนหมายสายสวาทมาขาดกลาง	ต้องจากทรวงเสียใจอาลัยเหลือ มิรู้เบื่อบางม่วงเหมือนดวงใจ เป็นรอยตัดรักขาดให้หวาดไหว ด้วยเห็นใจเจ้าเสียแล้วเจ้าแก้วตา เข้าเทียบกับกิ่งรักไม่พักหา จิ้มปลาร้าลองดูด้วยอยู่ริม เปรียบเหมือนนางเนื้อนุ่มที่หยุมหยิม ชอบแต่จิ้มปลาร้าจึงพารวย ไม่พักได้เด็ดรักไม่พักฉวย ใครไม่ช่วยชักนำให้กล้ำกลืน ล้วนของฝากเฟื่องฟูค่อยชูชื่น ของอื่นอื่นอักโขล้วนโอชา แช่อิ่มพลับผลชิดเป็นปริศนา เหมือนแก้วตาตามติดมาชิดเชื้อ แต่ละชิ้นชูใจอาลัยเหลือ เพราะน้องเนื้อนพคุณกรุณา ไปตามคลองเคลื่อนคล้อยละห้อยหา สะอื้นอาลัยถึงคะนึงนวล จะยินดีด้วยดอกไม้ที่ในสวน ชมลำดวนดอกส้มต้นนมนาง เอายอดรักให้น้องเมื่อหมองหมาง โอ้อ้างว้างวิญญาณ์ในสาคร
	บางกระบือเห็นกระบือเหมือนชื่อบ้าน ลงปลักเปลือกเกลือกเลนระเนนนอน โอ้อกพี่นี้ก็ร้อนเพราะศรรัก แม้นเหมือนรสพจมานเมื่อวานซืน โอ้เปรียบชายคล้ายนกวิหคน้อย ได้ใกล้เคียงเรียงริมจะอิ่มเอม        ถึงคลองย่านบ้านบางสุนัขบ้า เป็นบ้าจิตคิดแค้นด้วยแสนร้าย        ถึงลำคลองช่องกว้างชื่อบางโสน โสนออกดอกระย้าริมสาชล แต่ต้นเบาเขาไม่ใช้เช่นใจหญิง เห็นตะโกโอ้แสนแค้นตะโก พอสุดสวนล้วนแต่เหล่าเถาสวาด ชื่อสวาดพาดเพราะเสนาะนาม สวาดต้นคนต้องแล้วร้องอุ่ย จนชั้นลูกถูกต้องเป็นกองกลาง ริมลำคลองท้องทุ่งดูวุ้งเวิ้ง ดอกบัวเผื่อนเกลื่อนกลาดดาษดา        ถึงบ้านใหม่ธงทองริมคลองลัด ขอความรักหนักแน่นให้แสนตรง ได้ชมวัดศรัทธาสาธุสะ นาวาล่องคล่องแคล่วเขาแจวเจน ดูชาวบ้านพรานปลาทำลามก เป็นทุ่งนาป่าไม้รำไรราย	แสนสงสารสัตว์นาฝูงกาสร เหมือนจะร้อนรนร่ำทุกค่ำคืน ถึงฝนสักแสนห่าไม่ฝ่าฝืน จะชูชื่นใจพี่ด้วยปรีดิ์เปรม จะเลื่อนลอยลงสรงกับหงส์เหม แสนเกษมสุดสวาทไม่คลาดคลาย เหมือนขี้ข้านอกเจ้าเฉาฉงาย ใครใกล้กรายเกลียดกลัวทุกตัวคน สะอื้นโอ้อ้างว้างมากลางหน บ้างร่วงหล่นแลงามเมื่อยามโซ เบาจริงจริงเจียวใจเหมือนไม้โสน ถึงแสนโซสิ้นคิดไม่ติดตาม ขึ้นพ้นพาดเพ่งพิศให้คิดขาม แต่ว่าหนามรกระชะกะกาง ด้วยรุกรุยรกเรื้อรังเสือสาง เปรียบเหมือนอย่างลูกสวาทศรียาตรา ด้วยน้ำเจิ่งจอกผักขึ้นหนักหนา สันตะวาสายติ่งต้นลินจง ที่หน้าวัดเห็นเขาปักเสาหงส์ เหมือนคันธงแท้เที่ยงอย่าเอียงเอน ไหว้ทั้งพระปฏิมามหาเถร เฟือยระเนนน้ำพร่างกระจ่างกระจาย เที่ยวดักนกยิงเนื้อมาเถือขาย พวกหญิงชายชาวเถื่อนอยู่เรือนโรง
	ที่ริมคลองสองฝั่งเขาตั้งบ้าน ถึงชะวากปากช่องชื่อคลองโยง มีบ้านช่องสองฝั่งชื่อบางเชือก ที่เรือน้อยลอยล่องค่อยคล่องไป เวทนากาสรสู้ถอนถีบ ถึงแสนชาติจะมาเกิดกำเนิดกาย        ตามแถวทางกลางย่านนั้นบ้านว่าง เจ๊กจีนใหม่ไทยมั่งไปตั้งโรง ดูทุ่งกว้างวางเวกหมอกเมฆมืด ฝูงวิหคนกกาเที่ยวหากิน บ้างเดินดินบินว่อนขึ้นร่อนร้อง ค้อนหอยย่องมองปลาแข้งขายาว กระทุงทองล่องเลื่อนดูเกลื่อนกลาด มีต่างต่างยางกรอกนกดอกบัว นกกระจาบคาบคุ่มอีลุ้มร่อน เห็นยางเจ่าเซาจับคอยสับปลา โอ้ดูนกอกใจให้ไหวหวาด เห็นสิ่งไรใจพี่ไม่มีเพลิน        จะออกช่องคลองโยงเห็นโรงบ้าน โอ้แผ่นฟ้ามาตากถึงภาคพื้น เจ้าหนูน้อยพลอยว่าฟ้าตกน้ำ แม้นแดนดินสิ้นฟ้าสุราลัย	น่าสำราญเรียงรันควันโขมง เป็นทุ่งโล่งลิบลิ่วหวิวหวิวใจ ล้วนตมเปือกเปอะปะสวะไสว ที่เรือใหญ่โป้งโล้งต้องโยงควาย เขาตีรีบเร่งไปน่าใจหาย อย่าเป็นควายรับจ้างที่ทางโยง เขาปลูกสร้างศาลาเปิดฝาโถง ขุดร่องน้ำลำกระโดงเขาโยงดิน บรรพตพืดภูผาพนาสิณฑ์ ตามที่ถิ่นเขตแคว้นทุกแดนดาว ริมขอบหนองนกกระกรุมคุ่มคุ่มขาว อีโก้งก้าวโก้งเก้งเขย่งตัว ไม่คลาคลาดคลอเคลียเหมือนเมียผัว เที่ยวเดินยั้วเยี้ยย่องที่ท้องนา ดูว้าว่อนเวียนเร่ในเวหา นกกระสาซ่องซ่องค่อยย่องเดิน ยามนิราศเริดร้างมาห่างเหิน ส่วนเรือเดินด่วนไปใจจะคืน เขาเรียกลานตากฟ้าค่อยพาชื่น น่าจะยืนหยิบเดือนได้เหมือนใจ ใครช่างดำยกฟ้าขึ้นมาได้ จะเปล่าใจจริงจริงทั้งหญิงชาย
	โอ้ฟังบุตรสุดสวาทฉลาดเปรียบ ถึงแขวงแควแลลิ่วชื่องิ้วราย งามเสงี่ยมเอี่ยมอิ่มเมื่อพริ้มพักตร์ แสนสุภาพกราบก้มประนมนิ้ว        ถึงย่านน้ำสำประทวนรำจวนจิต ไปลอบโลมโฉมเฉกที่เมฆบัง        ถึงปากน้ำลำคลองที่ท้องทุ่ง มีรางรองสองชั้นทำคันโพง น่าชมบุญขุนพัฒน์ไม่ขัดข้อง เมียน้อยน้อยพลอยเป็นสุขไรจุกเจิม ทุกวันนี้มีทรัพย์เขานับถือ สงสารจนอ้นอั้นให้ตันใจ        ริมลำคลองสองฝั่งสะพรั่งพฤกษ์ นกอีลุ้มคุ่มขาบจิบจาบโจน บนไม้สูงฝูงเปล้านกเค้ากู่ วิเวกใจได้ยินยิ่งดิ้นโดย พอมืดมนฝนคลุ้มชอุ่มอับ เสียงลมสั่นบันลือกระพือพัด ฟ้ากระหึมครึมครั่นให้ปั่นป่วน แวมสว่างอย่างแก้วดูแวววาว เพราะนางเอกเมขลาหล่อนล่อแก้ว เหมือนรักแก้วแววฟ้าสุดาดวง	ต้องทำเนียบนึกไปก็ใจหาย สะอื้นอายออกความเหมือนนามงิ้ว ดูน่ารักเรือนผมก็สมผิว เหมือนโฉมงิ้วงามราวกับชาววัง เหมือนใจคิดทวนทบตลบหลัง เปรียบเหมือนนั่งแอบอุ้มทุกทุ่มโมง เจ๊กเขาหุงเหล้ากลั่นควันโขมง ผูกเชือกโยงยืนชักคอยตักเติม มีเงินทองทำทวีภาษีเสริม ได้พูนเพิ่มวาสนาเสียกว่าไทย เหมือนเราหรือเขาจะรักมิผลักไส จนเข้าในปากน้ำสำประโทน พินิจนึกเหมือนหนึ่งเขียนบ้างเกรียนโกร๋น กระพือโผนโผผินขึ้นบินโบย กระลุมพูโพระโดกเสียงโหวกโหวย ละห้อยโหยหาน้องในคลองลัด โพยมพยับเป็นพยุระบุระบัด พิรุณซัดสาดสายลงพรายพราว เหมือนพี่ครวญคราวทนน้ำฝนหนาว เป็นเรื่องราวรามสูรอาดูรทรวง จะให้แล้วแล้วไม่ให้ด้วยใจหวง เฝ้าหนักหน่วงนึกเหมือนจะเคลื่อนคลา
	ถึงบางแก้วแก้วอื่นสักหมื่นแสน ดูรูปนางบางแก้วไม่แผ้วตา จนเกินย่านบ้านคลองที่ท้องทุ่ง ทุกถิ่นเถื่อนเรือนโรงโขมงควัน        ถึงโพเตี้ยโพต่ำเหมือนคำกล่าว เป็นเรื่องราวจ้าวฟ้าพระยาพาน แล้วปลูกพระมหาโพธิบนโขดใหญ่ อันเท็จจริงสิ่งใดเป็นไกลตา        ที่ท้ายบ้านศาลจ้าวของชาวบ้าน เห็นคนทรงปลงจิตอนิจจัง ซึ่งคำปดมดท้าวว่าจ้าวช่วย อันจ้าวผีนี้ถึงรับก็กลับกลาย แต่บ้านนอกขอกนาอยู่ป่าเขา เหมือนถือเพื่อนเฟือนหลงว่าทรงดี        บางกระชับเหมือนกำชับให้กลับหลัง วานซืนนี้พี่ได้รับกำชับมา แต่เป็ดหงส์ลงหาดไม่คลาดคู่ เหมือนเสียทีมีเพื่อนไม่เหมือนใจ        ถึงวัดสิงห์สิงสู่อยู่ที่นี่ ถึงตัวจากพรากพลัดกำจัดจร	ไม่เหมือนแม้นแก้วเนตรของเชษฐา ไม่เหมือนหน้าน้องแก้วที่แคล้วกัน เป็นเขตคุ้งขอบป่าพนาสัณฑ์ เป็นสำคัญเขตโขดโตนดตาล แต่โตราวสามอ้อมเท่าพ้อมสาน มาสังหารพระยากงองค์บิดา เผอิญให้เตี้ยต่ำเพราะกรรมหนา เขาเล่ามาพี่ก็เล่าให้เจ้าฟัง บวงสรวงศาลจ้าวผีบายศรีตั้ง ให้คนทั้งปวงหลงลงอบาย ไม่เห็นด้วยที่จะได้ดังใจหมาย ถือจ้าวนายที่ได้พึ่งจึงจะดี ไม่มีจ้าวนายจึงต้องพึ่งผี ไม่สู้พี่ได้แล้วเจ้าแก้วตา กำชับสั่งว่าจะคอยละห้อยหา ไม่อยู่ช้ากว่ากำชับจะกลับไป สังเกตดูดังจะพาน้ำตาไหล ดังดินไร้เส้นหญ้าอนาทร แต่ใจนี้พี่ไปสิงมิ่งสมร ยังอาวรณ์หวังเสน่ห์ทุกเวลา
	ถึงวัดท่าท่าน้ำดูฉ่ำชื่น คิดถึงนุชสุดสวาทที่คลาดคลา        ถึงบ้านกล้วยกล้วยกล้ายเขารายปลูก กล้วยหักมุกสุกห่ามอร่ามเครือ คิดถึงเมื่อเรือน้องมาคลองนี้ สะอื้นโอ้โพล้เพล้ถึงเวลา บ้างเริงร้องซ้องแซ่กรอแกรกรีด ลูกอ่อนแอแม่ป้อนชะอ้อนเอียง เอ็นดูนกกกบุตรแล้วสุดเศร้า หวนสะอื้นฝืนใจอาลัยแล        ตะวันรอนอ่อนอับพยับแสง ยังรอรั้งสั่งฟ้าด้วยอาลัย พระจันทรจรจำรูญข้างบูรพทิศ โอ้กระต่ายหมายจันทร์ถึงชั้นฟ้า มนุษย์หรือถือดีว่ามีศักดิ์ ไม่เหมือนเดือนเหมือนกระต่ายเสียดายน้อง        น้ำค้างพรมลมเฉื่อยเรื่อยเรื่อยริ้ว เกสรงิ้วปลิวฟ้ามายาใจ โอ้งิ้วป่าพาหนาวเมื่อคราวยาก แม้นงิ้วเป็นเช่นงานเมื่อวานซืน โอ้ดูเดือนเหมือนได้ยลวิมลพักตร์ กระจ่างแจ้งแสงจันทร์ยิ่งรัญจวน	สำราญรื่นร่มไม้ไทรสาขา จะคอยท่าถามข่าวทุกคราวเครือ น้ำเต้าลูกเท่ากระติกพริกมะเขือ อยู่ริมเรือเรียดทางข้างคงคา จะชวนชี้ชมประเทศกับเชษฐา สกุณาข้ามฝั่งไปรังเรียง หวิวหวิวหวีดเวทนาภาษาเสียง บ้างคู่เคียงเคล้าคลอเสียงซอแซ เหมือนบุตรเราเคียงข้างไม่ห่างแห ได้เห็นแต่ตาบน้อยละห้อยใจ ดูดวงแดงดังจะพาน้ำตาไหล ค่อยไรไรเรืองลับวับวิญญาณ์ กระต่ายติดแต้มสว่างกลางเวหา เทวดายังช่วยรับประคับประคอง มิรับรักเริดร้างให้หมางหมอง จึงขัดข้องขัดขวางทุกอย่างไป หนาวดอกงิ้วงิ้วออกดอกไสว ให้ทราบในทรวงช้ำสู้กล้ำกลืน สุดจะฝากแฝงหน้าไม่ฝ่าฝืน จะชูชื่นช่วยหนาวเมื่อคราวครวญ ไม่ลืมรักรูปงามทรามสงวน คะนึงหวนนิ่งนอนอ่อนกำลัง
	ถึงบ้านธรรมศาลาริมท่าน้ำ เดชะคำทำคุณการุณัง ขอสมหวังดังสวาทอย่าคลาดเคลื่อน หนังสือไทยอธิษฐานสารสุนทร โอ้เย็นฉ่ำน้ำค้างลงพร่างพร้อย พอมืดมนฝนพยับอับโพยม        ถึงถิ่นฐานบ้านเพนียดเป็นเนินสูง เหตุเพราะนางช้างต่อไปล่อลวง โอ้อกเพื่อนเหมือนหนึ่งชายที่หมายมาด ต้องติดบ่วงห่วงรักชักชะโลง เข้าจอดท่าหน้าเนินเพนียดช้าง พอประทังบังฝนใต้ต้นไทร แต่ลูกเล็กเด็กอ่อนนอนชั้นล่าง โอ้รินรินกลิ่นเกสรขจรเจือ        หนาวน้ำค้างพร่างพรมจะห่มผ้า ถึงลมว่าวหนาวยิ่งจะผิงไฟ สงัดเงียบเยียบเย็นทุกเส้นหญ้า ไม่เห็นหนต้นไม้พระไทรครึม ทั้งเป็ดผีปี่แก้วแว่วแว่วหวีด เสียงหริ่งหริ่งกิ่งไทรเรไรร้อง	เป็นโรงธรรมภาคสร้างแต่ปางหลัง เป็นที่ตั้งศาสนาให้ถาวร ให้ได้เหมือนหมายรักในอักษร จงถาพรเพิ่มรักเป็นหลักโลม ให้ละห้อยหวนเห็นเหมือนเช่นโฉม ทรวงจะโทรมเสียเพราะรักที่หนักทรวง ที่จับจูงช้างโขลงเข้าโรงหลวง พลายทั้งปวงจึงต้องถูกมาผูกโรง แสนสวาทหวังงามมาตามโขลง เสียดายโป่งป่าเขาคิดเศร้าใจ มีโรงร้างไร้ฝาเข้าอาศัย พวกผู้ใหญ่หยุดหย่อนเขานอนเรือ น้ำค้างพร่างพรมพราวให้หนาวเหลือ เหมือนกลิ่นเนื้อแนบชิดสนิทใน พออุ่นอารมณ์ระงับได้หลับไหล แต่หนาวใจจากเจ้าให้เศร้าซึม แต่สัตว์ป่าปีบร้องก้องกระหึม เสียงงึมงึมเงาไม้พระไทรคะนอง จังหรีดกรีดกรีดเกรียวเสียวสยอง แม่ม่ายสองไนเพราะเสนาะใน
	สงสารแต่แม่หม้ายสายสวาท อ่านหนังสือหรือว่าน้องจะลองใน แม้นยอมใจให้สัตย์จะนัดน้อง นี่หลงเพื่อนเหมือนเคี้ยวข้าวเหนียวลาว โอ้คิดอื่นหมื่นแสนไม่แม้นเหมือน สงัดเสียงเที่ยงคืนเคยชื่นเชย จวนจะหลับกลับฝันว่าขวัญอ่อน พี่เคยเห็นเช่นเคยเชยฉันใด พอฟื้นกายหายรูปให้งูบง่วง ยังมีคุ้นอุ่นจิตไม่บิดเบือน ยังเหลือแต่แพรสีที่พี่ห่ม แม้นโฉมงามตามมาจะพาจร โอ้ยามสามยามจากเคยฝากรัก มาสูญชาติวาสนาน้ำตานอง	นอนอนาถหนาวน่าน้ำตาไหล เสียดายใจจางจืดไม่ยืดยาว จะร่วมห้องหายหม้ายทั้งหายหนาว ลืมข้าวเจ้าเจ้าประคุณที่คุ้นเคย ที่ร่วมเรือนร่วมเตียงเคียงเขนย เมื่อไรเลยจะคืนมาชื่นใจ แนบฉะอ้อนอุ่นจิตพิสมัย จนชั้นไฝที่ริมปากไม่อยากเฟือน กำสรดทรวงเสียใจใครจะเหมือน มาเป็นเพื่อนทุกข์ยากเมื่อจากจร ขึ้นประธมจะถวายให้สายสมร เมื่อขวัญอ่อนขึ้นไปชมประธมทอง ได้ฟูมฟักแฝงเฝ้าเป็นเจ้าของ มิได้น้องแนบเชยเหมือนเคยเคียง
	พอรุ่งรางวางเวงเสียงเครงครื้น โกกิลากาแกแซ่สำเนียง กระหึมหึ่งผึ้งบินกินเกสร น้ำค้างชะประเปรยเชยชะโลม เสพย์อาหารหวานคาวแต่เช้าชื่น กับพวกพ้องสองบุตรสุดศรัทธา กระเหว่าหวานขานเสียงสำเนียงเสนาะ เห็นรอยเสือเนื้อตื่นอยู่ครื้นเครง ต้นกรวยไกรไทรสะแกแคแกรกร่าง หนทางอ้อมค้อมคดต้องลดเลี้ยว พอแสงแดดแผดร้อนอ่อนอ่อนอุ่น สุกรป่าช้ามดเหมือนแมวคราว เด็กเด็กโดดโลดไล่กระต่ายหลบ สนุกในไพรพนัสรัถยา        ครั้นถึงวัดพระประธมบรมธาตุ แลทะมึนทึนเทิ่งดังเชิงเทิน ประกอบก่อย่อมุมมีซุ้มมุข เป็นพืดแผ่นแน่นสนิททั้งอิฐปูน แล้วลดเลี้ยวเที่ยวลอบขอบข้างล่าง สะพรั่งต้นคนทาลดาวัลย์ เห็นห้องหับลับลี้เป็นที่สงฆ์ พลอยศรัทธาพาเพลินเจริญใจ เห็นสูงสุดหยุดแลชะแง้แหงน ต่างอุตส่าห์พยายามต้องตามกัน	ปักษาตื่นต่างเรียกกันเพรียกเสียง สนั่นเพียงพิณพาทย์ระนาดประโคม ทรวงภมรเหมือนพี่เคยได้เชยโฉม พื้นโพยมแย้มสว่างกระจ่างตา ยังรวยรื่นรินรินกลิ่นบุปผา ขึ้นเดินป่าไปตามทางเสียงวางเวง ค้อนทองเคาะค้อนทองเสียงป๋องเป๋ง ให้กริ่งเกรงโห่ฉาวเสียงกราวเกรียว น้ำค้างพร่างพร่างชุ่มชอุ่มเขียว พากันเที่ยวชมเนื้อดูเสือดาว กระต่ายตุ่นต่างต่างบ้างด่างขาว เวลาเช้าชักฝูงออกทุ่งนา จับประจบหกล้มสมน้ำหน้า ทั้งบรรดาเด็กน้อยก็พลอยเพลิน สูงทายาทอยู่สันโดษบนโขดเขิน เป็นโขดเนินสูงเสริมเขาเพิ่มพูน บุดีบุกบรรจบถึงนพศูล จงเพิ่มพูนพิสดารอยู่นานครัน ล้วนรอยกวางทรายเกลื่อนไก่เถื่อนขัน ขึ้นพาดพันพงพุ่มชอุ่มใบ เที่ยวธุดงค์เดินมาได้อาศัย ถึงบันไดดูโกรกชะโงกงัน ถึงมาตรแม้นบรรลัยคงไปสวรรค์ ขึ้นถึงชั้นบนได้จิตใจมา
	สงสารสุดบุตรน้อยก็พลอยขึ้น ประนมมือถือประทีปเทียนบูชา ได้สามรอบชอบธรรมเป็นกำหนด ถวายธูปเทียนบุปผาสุมาลี เจ้าของคิดอธิษฐานที่บ้านแล้ว ให้ผาสุกทุกสมรอย่าร้อนรน ฉันรับฝากอยากจะใคร่ได้เป็นญาติ ให้รักใคร่ไปทุกวันเห็นทันตา สาธุสะพระประธมบรมธาตุ ข้าทำบุญคุณพระช่วยอนุกูล         หนึ่งขอฝากปากคำทำหนังสือ สุนทราอาลักษณ์เจ้าจักรพาฬ        อนึ่งมนุษย์อุตริติต่างต่าง ให้ฟั่นเฟือนเหมือนเราสาปในกาพย์กลอน        อนึ่งหญิงทิ้งสัตย์เราตัดขาด ข้างนอกนวลส่วนข้างในใจสุดา ถึงรูปชั่วตัวดำระยำยาก ถึงปากแหว่งแข้งคอดไม่ทอดทิ้ง จนแก่กกงกเงิ่นเดินไม่รอด อันหญิงลิงหญิงค่างหญิงอย่างนั้น	ไม่เมื่อยมึนเหมือนผู้ใหญ่ไวหนักหนา ตั้งวันทาทักษิณด้วยยินดี กราบประณตกรประนมก้มเกศี กับเทียนที่ฝากถวายนั้นหลายคน จงผ่องแผ้วผิวพักตร์ถึงมรรคผล ประจวบจนจะได้ตรัสด้วยศรัทธา ทุกทุกชาติไปอย่าขาดเหมือนปรารถนา ไปเบื้องหน้านั้นขอให้บริบูรณ์ จงทรงศาสนาอยู่อย่ารู้สูญ ให้เพิ่มพูนสมประโยชน์โพธิญาณ ให้สืบชื่อชั่วฟ้าสุธาสถาน พระทรงสารศรีเศวตเกศกุญชร แล้วเอาอย่างเทียบทำคำอักษร ต่อโอนอ่อนออกชื่อจึงลือชา ถึงเนื้อน้ำธรรมชาติไม่ปรารถนา เหมือนปลาร้าร้ายกาจอุจาดจริง รู้รักปากรักหน้าประสาหญิง จะรักยิ่งยอดรักให้หนักครัน จะสู้กอดแก้วตาจนอาสัญ ไม่ผูกพันพิศวาสให้คลาดคลา
	ขอเดชะพระมหาอานิสงส์ เสน่ห์ไหนให้คนนั้นกรุณา        หนึ่งน้องหญิงมิ่งมิตรพิศวาส ขอคุณพระอานิสงส์ช่วยส่งไป        ที่ยังอยู่คู่เคยไม่เชยอื่น มั่งมีมิตรพิศวาสไม่ขาดแคลน นารีใดที่ได้รักแต่ลักลอบ เผอิญขัดพลัดพรากเพราะยากจน ให้ได้คู่สู่สมภิรมย์รัก สืบสกุลพูนสวัสดิ์ในปัถพี แต่นารีขี้ปดโต้หลดหลอก ทั้งลิ้นน้องสองลิ้นเพราะหมิ่นชาย ที่จงจิตพิศวาสอย่าคลาดเคลื่อน อย่าหมองหมางห่างเหเสน่ห์ใน เป็นคู่สร้างทางกุศลจนสำเร็จ ยังมิถึงซึ่งนิพพานสำราญกาย	ซึ่งเราทรงศักราชพระศาสนา เหมือนในอารมณ์รักประจักษ์ใจ ซึ่งสิ้นชาติสิ้นภพสบสมัย ถึงห้องไตรตรึงษ์สถานพิมานแมน จงปรากฏยศยืนกว่าหมื่นแสน ให้หายแค้นเคืองทั่วทุกตัวคน เสน่ห์มอบหมายรักเป็นพักผล แบ่งกุศลส่งสุดาทุกนารี ที่สมศักดิ์สมหน้าเป็นราศี ร่วมชีวีสองคนไปจนตาย ให้ออกดอกทุกวี่วันเหมือนมั่นหมาย เป็นแม่หม้ายเท้งเต้งวังเวงใจ ให้ได้เหมือนหมายมิตรพิสมัย ได้รักใคร่ครองกันจนวันตาย สรรเพชญ์โพธิญาณประมาณหมาย จะกลับกลายเป็นไฉนอย่าไกลกัน
	แม้นเป็นไม้ให้พี่นี้เป็นนก แม้นเป็นนารีผลวิมลจันทร์ แม้นเป็นบัวตัวพี่เป็นแมงภู่ เป็นวารีพี่หวังเป็นมังกร แม้นเป็นถ้ำน้ำใจใคร่เป็นหงส์ แม้นเนื้อเย็นเป็นเทพธิดา กว่าจะถึงซึ่งมหาศิวาโมกข์ เสวยสวัสดิ์ชัชวาลนานอนันต์        โอ้คิดไปใจหายเสียดายนัก มาวายวางกลางชาติถึงขาดรอน ยังเหลือแต่แพรชมพูของคู่ชื่น พี่ย้อมเหลืองเปลื้องปลดสู้อดออม กับแหวนนางต่างหน้าบูชาพระ ได้บรรจงทรงเครื่องให้เรืองรอง        แล้วกราบลาพระประธมบรมธาตุ เห็นไรไรไกลสุดอยุธยา ที่อื่นเตี้ยเรี่ยราบดังปราบเรี่ยม โอ้เวียงวังยังเขม้นเห็นไรไร ยิ่งเสียวเสียวเหลียวย้ายทั้งซ้ายขวา ภูเขาเคียงเรียงรอบเป็นขอบวง ที่ทุ่งโถงโรงเรือนดูเหมือนเขียน เขาต้อนควายหวายผูกจมูกจูง	ให้ได้กกกิ่งไม้อยู่ไพรสัณฑ์ ขอให้ฉันเป็นพระยาวิชาธร ได้ชื่นชูสู่สมชมเกสร ได้เชยช้อนชมทะเลทุกเวลา จะได้ลงสิงสู่ในคูหา พี่ขออาศัยเสน่ห์เป็นเทวัญ เป็นสิ้นโศกสิ้นสุดมนุษย์สวรรค์ เหลือจะนับกัปกัลป์พุทธันดร ที่เคยรักเคยเคียงเคยเรียงหมอน ให้ทุกข์ร้อนรนร่ำระกำตรอม ทุกค่ำคืนเคยชมได้ห่มหอม เอาคลุมห้อมหุ้มห่มประธมทอง สาธุสะถึงเขาผู้เจ้าของ เหมือนรูปทองธรรมชาติสะอาดตา เลียบลีลาศแลพินิจทุกทิศา ด้วยสุธาถมสูงที่กรุงไกร ด้วยยืนเยี่ยมสูงกว่าพฤกษาไสว แต่สายใจพี่เขม้นไม่เห็นทรง ล้วนทุ่งนาเนินไม้ไพรระหง ในแดนดงดูสล้างล้วนยางยูง เห็นช้างเจียนจะเท่าหมูด้วยอยู่สูง เป็นฝูงฝูงไรไรทุกไร่นา
	ในอากาศดาดดูล้วนหมู่นก เห็นนกไม้ไพรวันอรัญวา บนประธมลมเอื่อยเรื่อยเรื่อยรื่น เสียงฮือฮือรื้อร่ำยังค่ำไป เห็นไรไรไม้งิ้วละลิ่วเมฆ สูงสันโดษโสดสุดจึงครุฑา เห็นไม้งามนามไม้อาลัยมิตร ฉิมพลีปลีอ่อนเกสรปลิว        โอ้ยามจนอ้นอั้นกระสันสวาท แกล้งแลเลยเชยชมพนมไพร ที่ริมรอบขอบคันข้างชั้นล่าง แลข้างบนคนข้างล่างที่กลางลาน แล้วลาพระจะลงดูตรงโตรก เมื่อขึ้นนั้นขั้นกระไดขึ้นง่ายดาย ต้องผินผันหันหลังลงทั้งสิ้น เที่ยวชมวัดทัศนาศาลาลัย ดูเย็นชื่นรื่นร่มพนมมาศ นมสวรรค์ลั่นทมต้นนมนาง นมสวรรค์ฉันดูสู้ไม่ได้ เห็นเล็บนางหมางเมินเดินรำพึง พิกุลใหญ่ใต้ต้นหล่นแชล่ม ผลลูกสุกห่ามงามงามงอม เห็นนกเปล้าเขาไฟฝูงไก่เถื่อน เหล่าลูกเล็กเด็กใหญ่ไล่กระพือ	บ้างเวียนวกวนร่อนว่อนเวหา สะอื้นอาลัยเหลียวด้วยเปลี่ยวใจ กระพือผืนผ้าปลิวหวิวหวิวไหว อนาถใจจนสะอื้นกลืนน้ำตา ดังฉัตรเฉกชื่นชุ่มพุ่มพฤกษา เธอแอบอาศัยสถานพิมานงิ้ว รำคาญคิดเขินขวยระหวยหิว มาริ้วริ้วรื่นรื่นชื่นชื่นใจ คิดถึงญาติดังจะพาน้ำตาไหล พระปรางค์ใหญ่เยี่ยมฟ้าสุธาธาร เอาอิฐขว้างดูทุกคนไม่พ้นฐาน สุดประมาณหมายหน้านัยน์ตาลาย สูงชะโงกเงื้อมไม้จิตใจหาย จะลงเห็นเป็นว่าหงายวุ่นวายใจ ถึงแผ่นดินยินดีจะมีไหน ต้นโพธิ์ไทรสูงสูงทั้งยูงยาง มะตูมตาดต้นเอื้องมะเฟืองฝาง มีต่างต่างตันอกตกตะลึง เหมือนเตือนใจให้นึกรำลึกถึง ชมกระดึงดอกดวงพวงพะยอม ดูกลีบแซมชื่นเชยระเหยหอม แต่แตนตอมต่อผึ้งหึ่งหึ่งฮือ เที่ยวเดินเกลื่อนกลางดินบ้างบินปรื๋อ มันบินหวือว่อนลงข้างดงดอน
	ทั้งสระมีสี่มุมปทุมชาติ บ้างร่วงโรยโปรยปรายกระจายจร มีเต่าปลาอาศัยอยู่ในน้ำ ฝูงกริมกรายรายเรียงขึ้นเคียงคอย เหมือนด้วยรักหนักหน่วงไม่ร่วงหล่น แสนสนุกรุกขชาติดาษเดียร        โบสถ์วิหารท่านสร้างแต่ปางก่อน หลับพระเนตรเกศเกยเขนยทอง        โอ้เอ็นดูหนูตาบจะกราบก้ม ขึ้นห่มพระอธิษฐานให้มารดา แม้นยังอยู่คู่เชยไม่เลยละ โอ้ชาตินี้มีกรรมจึงจำเป็น กราบพระเจ้าเศร้าจิตคิดสังเวช สารพัดตัดขาดประหลาดใจ        แกล้งพูดพาตาเฒ่าพวกชาวบ้าน เห็นรูปหินศิลาสง่างาม ถามผู้เฒ่าเล่าแจ้งจึงแต่งไว้ ว่ารูปทำจำลองฉลององค์ ด้วยเดิมเรื่องเมืองนั้นถวัลยราชย์ เอาพานทองรองประสูติพระบุตรา พอโหรทายร้ายกาจไม่พลาดเพลี่ยง พระยากงส่งไปให้นายพราน ยายหอมรู้จู่ไปเอาไว้เลี้ยง ใครถามไถ่ไม่แจ้งให้แพร่งพราย ครั้นเติบใหญ่ได้วิชาตาปะขาว รู้ผูกหญ้าผ้าพยนต์มนต์จังงัง พระยากงลงมาจับก็รับรบ ฝ่ายท้าวพ่อมรณาพระยาพาน เข้าหาพระมเหสีเห็นมีแผล เธอรู้ความถามไถ่ได้สำคัญ	ระดาดาดดอกดวงบัวหลวงสลอน หอมเกสรเสาวคนธ์ที่หล่นลอย บ้างผุดดำโดดคะนองพ่นฟองฝอย จะคาบสร้อยเสาวคนธ์ว่ายวนเวียน ให้เวียนวนหวั่นจิตตะขวิดตะเขวียน เที่ยวเดินเวียนวนชมประธมทอง มีพระนอนองค์ใหญ่ยังไม่หมอง ดูผุดผ่องพูนเพิ่มเติมศรัทธา เปลื้องผ้าห่มนอบนบจบเกศา พลอยน้ำตาตกพรากเพราะยากเย็น มาไหว้พระก็จะพามาให้เห็น มาแสนเข็ญขาดมิตรสนิทใน โอ้น้ำเนตรเอ๋ยกลืนก็ขืนไหล ตัดอาลัยตัดสวาทไม่ขาดความ คนโบราณรับไปได้ไต่ถาม เป็นรูปสามกษัตริย์ขัตติย์วงศ์ หวังจะให้ทราบความตามประสงค์ พระยากงพระยาพานกับมารดา เรียงพระญาติพระยากงสืบวงศา กระทบหน้าแต่น้อยน้อยเป็นรอยพาน ผู้ใดเลี้ยงลูกน้อยจะพลอยผลาญ ทิ้งที่ธารน้ำใหญ่ยังไม่ตาย แกรักเพียงลูกรักไม่หักหาย ลูกผู้ชายชื่นชิดสู้ปิดบัง แกเป็นชาวเชิงพนมอาคมขลัง มีกำลังลือฤทธิ์พิสดาร ตีกระทบทัพย่นถึงชนสาร จึงได้ผ่านภพผดุงกรุงสุพรรณ จึงเล่าแต่ความจริงทุกสิ่งสรรพ์ ด้วยความนั้นคนเขารู้ทุกผู้คน
	ครั้นถามไถ่ยายหอมก็ยอมผิด เธอโกรธาฆ่ายายนั้นวายชนม์ แทนคุณตามความรักแต่หักว่า ที่ยายตายหมายปักเป็นหลักประโคน จึงสำเหนียกเรียกย่านบ้านยายหอม ครั้นเสร็จสรรพกลับมาหาอาจารย์ จึงทำเมรุเกณฑ์พหลพลรบ แล้วปลดเปลื้องเครื่องกษัตริย์ขัตติยา กับธาตุใส่ในตรุบรรจุไว้ จึงเลื่องลือชื่อว่าพระยาพาน        ท่านผู้เฒ่าเล่าแจ้งจึงแต่งไว้ ด้วยเลื่อมใสในจิตคิดประคอง ก็จนใจได้แต่คำทำหนังสือ ให้ลือชาปรากฏได้งดงาม ถ้าขัดเคืองเบื้องหน้าขออานิสงส์ ทั้งแก้วเนตรเชษฐาให้การุญ	ด้วยปกปิดปฏิเสธซึ่งเหตุผล จึงให้คนก่อสร้างพระปรางค์ประโทน ต้องเข่นฆ่ากันเพราะกรรมเหมือนคำโหร แต่ก่อนโพ้นพ้นมาเป็นช้านาน ด้วยเดิมจอมจักรพรรดิอธิษฐาน เหตุด้วยบ้านนั้นมีเนินศีลา ปลงพระศพพระยากงพร้อมวงศา ของบิดามารดรแต่ก่อนกาล ที่ถ้ำใต้เนินพนมประธมสถาน คู่สร้างชานเชิงพนมประธมทอง หวังจะให้สูงเสริมเฉลิมฉลอง ให้เรืองรองรุ่งโรจน์ที่โบสถ์ราม ช่วยเชิดชื่อท่านผู้สร้างไว้ทั้งสาม พอเป็นความชอบบ้างในทางบุญ สิ่งนี้จงจานเจือช่วยเกื้อหนุน อย่าเคืองขุ่นข้องขัดถึงตัดรอน
	แล้วลาออกนอกโบสถ์ขึ้นโขดหิน ส่งส่วนบุญสุนทราสถาพร ถวายองค์มงกุฎอยุธเยศ เสด็จถึงซึ่งบุรีนีรพาน สิ้นแผ่นดินปิ่นเกล้ามาเปล่าอก โอ้พระคุณทูลกระหม่อมจอมสกล ถึงล่วงแล้วแก้วเกิดกับบุญฤทธิ์ สิ้นแผ่นดินทินกรรอนจำรูญ ดังจินดาห้าดวงช่วงทวีป เป็นทำนุอุปถัมภ์ไม่ก้ำเกิน        อนึ่งน้อมจอมนิกรอัปสรราช จงไพบูลย์พูนสวัสดิ์วัฒนา        ษิโณทกตกดินพอสิ้นแสง เข้าพลบค่ำร่ำรวีราศีประเทือง	ตรวจวารินรดทำคำอักษร ถึงบิดรมารดาคุณอาจารย์ ทรงเศวตคชงามทั้งสามสาร เคยโปรดปรานเปรียบเปี่ยมได้เทียมคน น้ำตาตกตายน้อยลงร้อยหน พระคุณล้นเลี้ยงเฉลิมให้เพิ่มพูน ยังช่วยปิดปกอยู่ไม่รู้สูญ ให้เพิ่มพูนพอสว่างหนทางเดิน ได้ชูชีพช่วยทุกข์เมื่อฉุกเฉิน จงเจริญเรียงวงศ์ทรงสุธา บำรุงศาสนสงฆ์ทรงสิกขา ชนมาหมื่นแสนอย่าแค้นเคือง ตะวันแดงดูฟ้าเป็นผ้าเหลือง ก็จบเรื่องแต่งชมประธมเอยฯ