ประมวลกฎหมายรัชกาลที่ 1 จุลศักราช 1166 พิมพ์ตามฉะบับหลวงตรา 3 ดวง/เล่ม 2/ส่วนที่ 2

พระไอยการทาษ^[1]

1

จักกล่าวลักษณะมูลคดีวิวาทด้วยทาษสินไถ่ทาษชะเลยชาย
หญิง $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ เปนต้นที่จะให้เกิดคดีตามคำภีรพระธรรมสาตรว่า ทาสี จ ทาสํ ทาษอันควรจะใช้ได้มี ๗ ประการโดยพระบาฬี ดั่งนี้

• ขนอธเนน วิกิเนยฺยวา ปุตฺตาทาสา มาตาปิตา
• ชาติทาสา จ^[2] ทินฺนกา อฏฺฏ^[3] ทาสา จ ภตฺตกา
• ธชาหตา จ ทาสกา ทาสวณฺณา ปิ สตฺตมา

อธิบายว่า ทาสวฺณณา^[4] อันว่าปรเพศแห่งทาษทังหลาย สตฺตมา มีเจตจำพวก อันควรจะใช้ได้นั้น ธเนน วิกิเนยฺยวา คือทาษไถ่มาด้วยทรัพย ๑ ปุตฺตทาสา คือลูกทาษเกิดในเรือนเบี้ย ๑ มาตาปิตา จ ทาสกา คือทาษได้มาแต่ฝ่ายข้างบิดามานดา ๑ ทินฺนกา จ คือทาษมีผู้ให้ ๑ อฏฺฏทาสา จ คือทาษอันได้ด้วยช่วย^[5] กังวลทุระทุกขแห่งคนอันต้องทันธโทษ ๑ ภตฺตกา จ คือทาษอันได้เลี้ยงไว้ในกาลเมื่อเข้าแพง ๑ ธชาหตา จ ทาสกา คือนำธงไชยไปรบศึกแล้วแลได้มาเปนทาษชะเลย ๑ ทาษ ๗ ประการดั่งนี้ควรจะใช้ได้

อนึ่ง ทาษอันมิควรจะใช้ได้นั้น ๖ ประการ มีบาฬีดังนี้

• มุญฺจนา ภิกฺขุทาสา จ พฺราหฺมณทานทาสกา^[6]
• ทาโส เม ติ ภิกฺขุํ อตฺถิสิลา อญฺเญชนา
• เขตฺตทาสา ติ ฉฏฺเฐว ทาสกมฺเม น ลพฺภเร

อธิบายว่า ฉฏฺฐ เอว ทาสา อันว่าทาษไม่ควรจะว่า ทาษไม่ควรจะใช้ มี ๖ ประการ มุญฺจนา^[7] จ คือทาษอันโปรดเสียมิได้ใช้ ๑ ภิกฺขุทาสา จ คือทาษอันตนโปรดให้บวดเปนสมณ ๑ พฺราหฺมณทานทาสกา^[8] คือทาษอันตนโปรดให้ไปแก่พราหมณหนึ่ง ทาโส เม ติ ภิกฺขุํ ภิกฺขุ คือภิกษุต่อภิกษุจะว่ากัน^[9] เปนทาษนั้นมิได้ ๑ อตฺถิสิลา อญฺเญชนา คือผู้อื่นอันมั่นในศิลาธิคุณมาพึ่งพำนักอยู่ จะว่าเปนทาษนั้นมิได้ ๑ เขตฺตทาสา คือผู้มาอาไศรยอยู่ในคามเขดที่เรือนสวนไร่นาแห่งตน ตนจะว่าผู้นั้นเปนทาษมิได้ ๑ เปน ๖ ประการด้วยกัน ทาษ ๖ ปรการนี้ ทาสกมฺเม น ลพฺภเร อันบุทคนมิควรจะพึ่งใช้ในทาษกรรมกรแห่งตนได้

ทีนี้ จะกล่าวสาขคดีอันมีตามมูลคดีวิวาท โดยพระราชบัญญัติจัดเปนบทมาตราสืบมาดั่งนี้

ศุภมัศดุ ๑๓๕๙ มะแมนักสัตว อาสาทมาศ ศุกขปักษย เอกาทัศมีดฤษถี จันทวาร พระบาทสมเดจพระเจ้ารามาธิบดินทรนะรินทรบรมมหา^{[วซ 1]} จักระพรรดิราเมศวรราชเดโชไชยะ พรหมเทพาดิเทพตรีภูวนาธิเบศ บรมบพิตรพระพุทธิเจ้าอยู่หัว เสดจณพระธินั่งบุษบกมาลามหาไพชยณปราสาทโดยบูรรพาพิมุกข ทรงพระอนุสรคำนึงตามคำภีรพระธรรมสาตรแล้ว มีพระราชโองการมาณพระบันทูล^[10] สุรสีหนาทพระราชบัญญัตไว้ว่า

ทาษควรจะใช้ในทาษกรรมมี ๗ ปรการในคำภีรพระธรรมสาตร คือข้าสีนไถ่ปรการ ๑ คือลูกทาษเกิดในเรือนเบี้ย^[11] ปรการ ๑ คือทาษได้มาแต่บิดา
มารดา $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ ปรการ ๑ คือทาษท่านให้ปรการ ๑ คือทาษอันได้ด้วยช่วยกังวลแห่งคนอันต้องทันธโทษประการ^[12] ๑ คือทาษอันได้เลี้ยงมาเมื่อกาลทุภิกขะปรการ ๑ คือทาษอันได้ด้วยชะเลยปรการ ๑ เปนเจตปรการดั่งนี้

2

จักกล่าวลักษณทาษสีนไถ่ก่อน ไถ่ทาษมี ๓ ปรการโดยพระธรรมสาตรกล่าว ดั่งนี้ ประการหนึ่ง ไถ่มิได้ขาดข้า (ประการหนึ่งไถ่ขาดข้า)^[13] ปรการหนึ่งไถ่มิได้ใช้ อันว่าไถ่มิได้ขาดคานั้น คือว่า ไถ่ฝากมีผู้ฃายนายประกัน ถ้ามันหลบลี้หนีหาย เอาแก่ผู้ฃายนายประกันได้ อันว่าข้าไถ่ขาดค่านั้น คือว่า ไถ่เตมค่า แลท่านมิได้ปรกัน มันหลบหลีกหนีหาย จะเอาแก่ผู้ฃายนั้นมิได้ อันว่าไถ่ทาษมิได้ใช้นั้น คือว่า ไถ่แล้วให้ผูกดอกเบี้ยไปก็ดี แลทาษนั้น^[14] ฃอผูกดอกไปเองก็ดี ผู้^[15] ไถ่มิได้ไช้

3

๑มาตราหนึ่ง ถ้าผัวแลพ่อแม่นายเงินเอาชื่อลูกเมียข้าคนใส่ในกรมธรรมฃาย ท่านว่า เปนสิทธิ แม้นว่าเจ้าสีนบอกก็ดี มิได้บอกก็ดี แก่ตัวเรือนเบี้ยซึ่งมีชื่ออยู่ในกรมธรรม์นั้น ท่านว่า เปนสิทธิได้โดยกระบิลเมืองท่าน เหดุว่าเจ้าผัวพ่อแม่นายเงินนั้นเปนอิศรภาพแล

4

๒มาตราหนึ่ง เมียก็ดีลูกก็ดีเอาชื่อพ่อ
แม่ $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ แลผัวใส่ในกรมธรรม์ฃาย ท่านว่า มิเปนสิทธิเลย เหดุว่าเมีย
ลูก $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ นั้นมิได้เปนอิศระแก่ผัวแลพ่อแม่นั้นเลย

5

๓มาตราหนึ่ง ผู้ใดขาดแคลนมีอาสนเอาพี่น้อง
ลูกหลาน $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ ญาติไปฃายฝากประจำเชิงกระยาเบี้ย^[16] แสนหนึ่ง๒
๓ $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ แสนขึ้นไป ให้ค่อยใช้ค่อยสอย อย่าให้ทำร้ายแก่ผู้คนท่าน ถ้ามันหมีดี ให้เอาไปเวนแก่ผู้ฃายคืนเรียกเอาเงิน ถ้าเจ้าเบี้ยมีคดีประการใด ๆ เอามันผู้ทาษให้ไปต่างตัว แลมันต้องตีจำโซ่
ตรวน
ขื่อคา $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right\}\,}$ ทวนด้วยหนังจำตากแดดตากฝนแช่น้ำทาระกรรมต่างตัวก็ดี ต่างบุตรภรรยา

พี่น้อง $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right\}\,}$ พ้องพันธุตนก็ดี ท่านว่า เจ้าเบี้ยนั้นมิชอบ ให้ผูกโทษแก่เจ้าเบี้ย เบี้ยค่าคนนั้นเท่าใด ให้ลดเสียกึ่งหนึ่ง ถ้าเอามันไปทวนด้วยลดหนังไซ้ จะเอาค่าตัวทาษนั้นมิได้เลย ถ้าฃายขาดค่า เจ้าเบี้ยนายเงินผิดระแวงราชการพระเจ้าอยู่หัวประการใด ถ้าต้องโทษแทนนายเงิน ท่านว่า หาโทษแก่เจ้าเบี้ยนายเงินมิได้ เพราว่าขาดค่าเปนสิทธิแล้ว ถ้าหนีหายตายไซ้ ตกแก่นายเงิน

6

๔มาตราหนึ่ง ผู้ใดขายคนลูกเมียสิงอันใดแก่ท่าน แลทำสารกรมธรรม์ให้เจ้าสีน ๆ ก็ภาซื่อให้เงินแก่ผู้ฃาย ๆ เอาเงินท่านไป แล้วมิได้เอาสิ่งอันฃายมาให้แก่ท่าน ๆ ว่า ลวงท่าน ถ้าพิจารณาเปนสัจ ให้เอาต้นสีนตั้งใหมทวีคูน ยกทุนให้เจ้าของ เหลือนั้นเปนสีนไหม
พิไนย $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ กึ่ง

7

๕มาตราหนึ่ง ฃายทาษฝากประจำเชิงกระยาเบี้ย แลผู้ฝากรับเอาเงินไป ผู้ไถ่มิเตมใจเอาคนไปเวนแก่ผู้ฃายฝาก ๆ มิรับเอาคน มิคืนเงินให้เจ้าเงิน ๆ เอาคนนั้นไปไว้แก่กระลาการ ๆ เรียกผู้ฃายมาให้รับเอาคนคืนแล้วให้ส่งเงินแก่เจ้าเงิน ถ้าผู้ฃายบังอาจมิรับเอาคนไป ตกอยู่ในกลางกระลาการ มีผู้มาช่วยไถ่ส่งเงินทุนให้แก่เจ้าเงิน คนนั้นเปนสิทธิแก่ผู้ไถ่ ถ้าคนนั้นต้องพิภาษหายหนีเมื่อหน้า ให้ผู้ฃายฝากคนก่อนนั้นใช้ต้นเงินท่านจงถ้วนตามฃายก่อนนั้น อย่าให้ลด

8

๖มาตราหนึ่ง ผู้ใดคึ่งเคียดแก่ข้าคนตนไซ้ ท่านให้ตีแต่ภอให้หลาบ ปราบแต่ภอให้กลัว ท่านมิให้ล้มตายเลย ถ้ามันคนร้ายสั่ง^[17] สอนมิได้ ให้ฃายมันเสีย ถ้าตีมันตาย ให้ไหมโดยศักดิมือ
ไม้
เหลก $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right\}\,}$ นั้นแล

9

๗มาตราหนึ่ง เขนใจขาดแคลนเอาบุตรภรรยา
พี่น้อง $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ พ้องพันธุญาติทาษชาย
หญิง $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ ไปฃายฝากไว้แก่ท่านให้ใช้ประจำเชิงกระยาเบี้ย^[18] ถ้าหญิง
ชาย $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ ค่าตัวต่ำกว่า๑๒
๑๔ $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ แสน ให้ค่อยใช้
สอย $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ ผิดพลั้งสิ่งใด ทำแต่ภอควร อย่าให้เจ้าสีนข่มเหงใส่ฃื่อ^[19] คา
โซ่ตรวน $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ ตีจำทำโดยอุก มีบาดเจบค้นหักบอดประการใด ท่านว่า เจ้าสีนมิชอบ แลให้ใหมผู้ทำนั้นเปนส่วนทาษ
ไท $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ ให้ยกแต่เบี้ยส่วนทาษนั้นไว้ เอาส่วนไทนั้นใหมผู้ทำเปนสีนใหม
พิไนย $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ กึ่ง

10

๘มาตราหนึ่ง มีอาสนฃายตัวฝากไว้แก่ท่านก็ดี ฃายเมียลูกหลานไว้แก่ท่านก็ดี เอาเงินท่านไป^[20] มิได้ให้สารกรมธรรม์แก่ท่านมาให้ท่านใช้อยู่ ครั้นท่านตักเตือนจะเอาสารกรมธรรม์แก่มัน แต่มันผัดวัน
คืน $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ อยู่ได้๙
๑๐ $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ เดือนปีหนึ่ง ให้สิทธแก่เจ้าทาษเหมือนไถ่มาแต่ท้องสำเภา ถ้าเกิดลูกชาย
หญิง $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ ไซ้ ให้เอาเสมอลูกทาษเปนสิทธิ เพราะมันดูบงเหดุแก่ท่าน

11

๙มาตราหนึ่ง ผู้ใดฃาดแคลนเอาลูกเมียญาติพี่น้องหลานเหลนผู้คนทาษไท ไปฃายฝากไว้แก่ท่าน ๆ จะให้เบี้ยเงินแก่ผู้ฝาก ๆ ว่ายังมิเอา แลผู้ฝากว่าให้เอาคนไว้ก่อน แลผู้จะช่วยเอาตัวคนฝากไว้ใช้ มันทำให้ของท่านแตกหักหาย ท่านว่า ยังมิให้เบี้ยเงินแก่ผู้ฃายมักง่ายใช้คน ถ้าของนั้นแต่แสนหนึ่งลงมา ท่านมิให้มันใช้เลย ถ้าของนั้นมากกว่าแสน^[21] หนึ่งขนไป ให้ทำเปนสามส่วน ให้มันใช้ส่วนหนึ่ง สองส่วนนั้นเปนพับแก่เจ้าของ

ถ้าแลเจ้าเงินได้ให้เงินแก่ผู้ฃาย ๆ ไดทำสารกรมธรรม์ให้แล้ว คนฝากมันทำให้ฃองท่านแตกหักหายไซ้ ให้มันใช้ของท่านจงถ้วน ถ้าเจ้าเงินใช้ให้มันเลี้ยงโคกระบือช้างม้าสัตวมีชีวิตร มันมิได้นำภาปล่อย^[22] ปละละโคกระบือช้างม้า^[23] นั้นไว้ ทำให้ของท่านหาย ให้ใช้ของท่านจงถ้วน ถ้ามันติดตามโคกระบือท่านไป แลโจรผู้ร้ายตีด่า^[24] มัดผูกมันผู้ทาษแล้วเอาวัวควายช้างม้านั้นไป ท่านมิให้มันไช้เลย ถ้าช้างม้าโคกระบือนั้นมากเหลือที่จะเลี้ยงรักษาแลหายด้วยประการใด ให้ทำเปนสองส่วนให้มันใช้ส่วนหนึ่ง ส่วนหนึ่งเปนพับแก่เจ้าเงิน ถ้าแลมีโจรผู้ร้ายปล้นตีชิงเอาช้างม้าโคกระบือ ในบ้างแลกลางทุ่ง
นา $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ กลางป่า
ดง $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ กลางวัน
คืน $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ เปนสัจไซ้ ท่านมิให้มันใช้เลย เพราะเหลือกำลังมันที่จะพิทักรักษาไว้

12

๑๐มาตราหนึ่ง ทาษฝากเจ้าเงินให้เลี้ยงช้างม้า
โคกระบือ $\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ สัตวให้เลี้ยงนั้นตาย เจ้าเงินจะคิดเอาค่าสัตวแก่ทาษนั้นมิได้

13

๑๑มาตราหนึ่ง ฃายพี่น้องผู้คนไว้แก่ท่าน ๆ ใช้อยู่ ถ้าแต่สามขวบลงมา แลมันเปนผู้ร้ายคุมพวกพ้องปล้นสดมฆ่าฟันท่านตายให้เปนจุลาจลในแผ่นดินท่าน เอามาพิจารณาเปนสัจ ให้ผู้เปน^[25] เชิงเบี้ยใช้จงเตมค่า เพราะมันฬ่อลวงเอาผู้ร้ายให้ท่านใช้ ถ้าพ้นสามขวบขึ้นไป จะเอาค่าคนคืนมิได้เลย เปนพับแก่นายเงินแล

14

๑๒มาตราหนึ่ง ผู้ใดมีทาษทาษี แลทรัพยอันจะคิดเอาแก่ทาษทาษีนั้นก็ยังมาก แลถ้อยความอันจะว่าแก่ทาษทาษีนั้นก็หลายกะทงแต่ยังอยู่ที่ตนนั้น มิได้ว่ากล่าวแลจะคิดเอาสิ่งของ^[26] นั้น ครั้นฃายไปอยู่แก่ท่านผู้อื่นแล้ว แลจะคิดเอาสิ่งของนั้น แลจะว่าความนั้น มิพึงให้คิดเอาแลว่ากล่าวเลย

15

๑๓มาตราหนึ่ง บุทคนผู้ใดเอาทาษแลบุตรไปฃายฝากไว้แก่ท่านมิขาดข้า แลนายเงินกุมเกาะประสมให้มีผัว มันหน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/82หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/83หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/84หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/85หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/86หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/87หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/88หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/89หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/90หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/91หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/92หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/93หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/94หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/95หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/96หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/97หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/98หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/99หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/100หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/101หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/102หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/103หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/104หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/105หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/106หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/107หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/108หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/109หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/110หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/111หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/112หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/113หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/114หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/115หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/116หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/117หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/118หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/119หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/120หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/121หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/122หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/123หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/124หน้า:Prachum Kotmai Ratchakan Thi Nueng 2482 (2).djvu/125

---

1. ฉะบับหลวงสูญหายทั้งสามฉะบับ จึงพิมพ์ตามฉะบับรองทรง
2. ต้นฉะบับว่า: คำว่า จ ตกไป
3. ต้นฉะบับ: อฏ
4. ต้นฉะบับ: ทาวณฺณา
5. ต้นฉะบับ: คำว่า ช่วย ตกไป
6. ต้นฉะบับ: พฺรหฺมณทาสตา
7. ต้นฉะบับ: มญฺจนา
8. ต้นฉะบับ: พฺราหฺมณทาสกา
9. ต้นฉะบับ: คำว่า กัน ตกไป
10. ต้นฉะบับ: พระทูล
11. ต้นฉะบับ: เบีย
12. ต้นฉะบับ: คำว่า ประการ ตกไป
13. ในต้นฉะบับ คำในวงเล็บตกไป เพิ่มตามฉะบับพิมพ์ ปี จ.ศ. ๑๒๑๑
14. ต้นฉะบับ: นัน
15. ต้นฉะบับ: คำว่า ผู้ ตกไป
16. ต้นฉะบับ: กระเบี้ย
17. ต้นฉะบับ: สัง
18. ต้นฉะบับ: เบีย
19. ต้นฉะบับ: ฃือ
20. ต้นฉะบับ: เอาเงินเงินไป
21. ต้นฉะบับ: คำว่า แสน ตกไป
22. ต้นฉะบับ: ปลอย
23. ต้นฉะบับ: มา
24. ต้นฉะบับ: ดา
25. ต้นฉะบับ: คำว่า เปน ตกไป
26. ต้นฉะบับ: ข้อง