นอกจากการบางอย่างที่ได้กล่าวมา ข้าพเจ้าไม่เปลี่ยนแปลงอันใด ข้าราชการคนใดเคยมีหน้าที่ทำการอันใดก็ให้คงทำอยู่อย่างเดิม ระเบียบการงานที่เคยทำมาอย่างใด เช่น ทำการผลัดกันเป็นเวร เป็นต้น ก็ให้คงทำอยู่ตามเดิม เป็นแต่ข้าพเจ้าไปเที่ยวตรวจดูการและไต่ถามเจ้าหน้าที่ตามห้องที่ทำงานเนือง ๆ ในไม่ช้าก็คุ้นกับข้าราชการในกระทรวงหมดทั้งผู้ใหญ่ตลอดจนผู้น้อย ข้าพเจ้าศึกษาหาความรู้กับทั้งบัญชาการมาด้วยกันราวสัก ๖ เดือน จนเห็นว่า มีความรู้ราชการมหาดไทยในกรุงเทพฯ สันทัดพอจะบัญชาการได้โดยลำพังตัวแล้ว จึงเริ่มคิดศึกษาหาความรู้การปกครองหัวเมืองต่อไป แต่เห็นจำเป็นจะต้องออกไปเที่ยวดูตามหัวเมืองเอง ข้าพเจ้ากราบบังคมทูล พระเจ้าอยู่หัวก็ทรงพระราชดำริเห็นชอบด้วย
ถึงเดือนตุลาคม ข้าพเจ้าจึงขึ้นไปตรวจหัวเมืองเหนือ ในสมัยนั้น ยังไม่มีรถไฟสายเหนือ ต้องลงเรือเก๋งพ่วงเรือไฟไปตั้งแต่ออกจากกรุงเทพฯ ขึ้นไปทางเรือจนถึงอุตรดิตถ์ แล้วเดินบกไปเมืองสวรรคโลก ลงเรือมาสุโขทัย แล้วเดินบกไปเมืองตาก ลงเรือล่องจากเมืองตากกลับลงมาจนถึงเมืองอ่างทอง ขึ้นเดินบกไปเมืองสุพรรณบุรีเป็นที่สุด แล้วกลับทางเรือมาถึงกรุงเทพฯ ในเดือนธันวาคม
ข้าพเจ้าขึ้นไปเมืองเหนือครั้งนั้น ไปได้ความรู้ประหลาดใจตั้งแต่ไปถึงเมืองนครสวรรค์ว่า เป็นครั้งแรกที่เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยขึ้นไปตรวจราชการหัวเมือง ด้วยเจ้าเมือง กรมการ มักมากระซิบถามพระยาวรพุฒิโภคัยซึ่งเป็นผู้ใหญ่ในข้าราชการที่ไปกับข้าพเจ้าว่า มีเหตุการณ์อะไรเกิดขึ้นหรือ ข้าพเจ้าจึงขึ้นไปเมืองเหนือ แต่ก่อนมา ต่อราชการสำคัญเกิดขึ้น เช่น เกิดทัพศึก เป็นต้น เสนาบดีจึงขึ้นไปเอง
