บันทึกรับสั่งฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประทานหม่อมราชวงศ์สุมนชาติ สวัสดิกุล/เรื่อง 4
เหตุ เนื่องด้วยมีผู้เขียนบทความลงในหนังสือต่าง ๆ อันเกี่ยวกับขุนหลวงตากเนือง ๆ ข้อความสำคัญอยู่ที่ว่า ทรงมีพระสติปกติดีอยู่ทุกประการ ซึ่งตรงข้ามกับหลักฐานอันมีในพระราชพงศาวดาร จดหมายเหตุ และวรรณคดีที่เขียนขึ้นในครั้งนั้น จึงทูลถามเพื่อขอประทานพระดำริ
ปัญหา เรื่องขุนหลวงตากนั้นไปอย่างไรมาอย่างไรกัน ทำไมจึงมาเป็นเรื่องใหญ่โตกันนัก
ตอบ เรื่องขุนหลวงตากนี้เป็นเรื่องที่น่าเอาใจใส่ นักปราชญ์สมัยใหม่กำลังปรักปรำราชวงศ์จักรี แต่ไม่มีอะไรจะว่า นอกจากจะว่า ขุนหลวงตากไม่บ้า และเพื่อชี้ให้คนเห็นว่า พระพุทธยอดฟ้าฯ เป็นกบฏต่อขุนหลวงตาก ว่าตามตริง ในการที่เขียนเรื่องขุนหลวงตากในพงศาวดารเรารบกับพะม่าครั้งกรุงธนบุรีนั้น ได้พยายามให้ความยุตติธรรมแก่ขุนหลวงตากอย่างเต็มที่ อันใดที่จะชี้ให้เห็นถึงคุณงามความดีของขุนหลวงตากแล้ว ก็ได้หยิบยกขึ้นมาพิจารณาให้จนหมดสิ้น ได้พยายามเขียนให้จนสุดฝีมือ ไม่มีที่สงสัยเลยที่ว่าขุนหลวงตากจะไม่บ้า บ้าแน่ ๆ แต่ผู้ก่อการจลาจลนั้นเป็นพระยาสรรค์ชาวเมืองธนฯ เอง พระพุทธยอดฟ้าฯ เป็นเพียงผู้มาปราบการจลาจล และมาพบขุนหลวงตากในสภาวะเช่นว่า ก็ไม่รู้จะทำประการใด เพราะราษฎร ขุนนาง และข้าราชการลงความเห็นให้ปลงพระชนม์ ทั้งขณะนั้น ศึกพะม่าก็พร้อมที่จะเข้ามายังพระนคร หากไม่กระทำการอันใดให้เด็ดขาดลงไป ก็ลำบากแก่การปกครอง พระพุทธยอดฟ้าฯ หาได้สั่งให้ปลงพระชนม์ขุนหลวงตากไม่ แต่ที่จะมีข้อตำหนิก็มีได้อยู่ที่ไม่ห้ามไม่ให้ฆ่า แต่นั่นแหละ เอาใจเราไปใส่ใจพระพุทธยอดฟ้าฯ ใครอยู่ในฐานะเช่นนั้นก็จะลำบากใจหาน้อยไม่ ถ้าขุนหลวงตากเป็นบ้าอย่างมากมายไม่รู้วันรู้คืน พระพุทธยอดฟ้าฯ ก็คงจะออกพระโอษฐ์ขอไม่ให้ปลงชีวิต นี่ขุนหลวงตากไม่ได้บ้าถึงเพียงนั้น เป็นบ้าคลั่งอันตรายต่อแผ่นดิน นั่นแหละ ใครอยู่ในฐานะพระพุทธยอดฟ้าฯ บ้าง ก็จะรู้สึกว่า ลำบากแค่ไหน
เมื่อปลงพระชนม์แล้ว ก็ได้จัดสร้างเมรุเป็นการใหญ่ และได้เสด็จพระราชดำเนินไปพระราชทานเพลิงทั้งสองพระองค์ อันคุณงามความดีของขุนหลวงตากนั้นมีมากนัก ได้เขียนไว้ในพงศาวดารเรารบพะม่าครั้งกรุงธนบุรีโดยละเอียดแล้ว ควรพิจารณาดูให้ดี อย่าลืมหลักฐาน อย่าเอาโลภจริตเข้าใส่ในการวินิจฉัยเรื่องราวในพงศาวดาร พึงกระทำด้วยความเที่ยงธรรม
เรื่องขุนหลวงตากบ้านี้ เจ้าพระยาทิพากรวงศ์เคยเขียนเรื่องล้อว่าไว้เปียเสีย ๆ หาย ๆ สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงได้ทรงอ่านระหว่างทางรถไฟจากบางกอกน้อยไปพระปฐมเจดีย์ กริ้วมาก ไม่พอพระราชหฤทัยเลย ตรัสว่า ขุนหลวงตากเป็นคนทำคุณให้แก่ประเทศ ในส่วนบ้าไม่ควรจะเอาเข้ามาถือ กษัตริย์ในราชวงศ์จักรีนี้ทุกพระองค์นับถือขุนหลวงตากเสมอ ไม่ควรที่ใครจะมาลบหลู่บุญคุณ ฉะนั้น การที่เขียนเรื่องล้ออย่างนี้ไม่ชอบด้วยพระราชนิยม.