ประชุมพงศาวดาร/ภาคที่ 52/อธิบายประกอบ

บุคคล

• กรมขุนวรจักรฯ หรือ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ — ได้แก่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ
• กรมหมื่นเจริญผลพูลสวัสดิ์ — ได้แก่ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นเจริญผลพูลสวัสดิ์
• กรมหมื่นถาวรวรยศ — ได้แก่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นถาวรวรยศ
• กรมหมื่นบวรรังษีฯ หรือ กรมหมื่นบวรรังษีสุริยพันธุ์ — ได้แก่ พระเจ้าบวรวงศ์เธอ กรมหมื่นบวรรังษีสุริยพันธุ์
• กรมหมื่นบวรวิชัยชาญ — ได้แก่ พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ
• กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย — ได้แก่ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย
• กรมหมื่นภูบาลบริรักษ์ — ได้แก่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นภูบาลบริรักษ์
• กรมหมื่นภูมินทรภักดี — ได้แก่ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภูมินทรภักดี
• กรมหมื่นภูวนัยนฤเบนทราธิบาล — ได้แก่ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภูวนัยนฤเบนทราธิบาล
• กรมหมื่นราชศักดิสโมสร — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร
• กรมหมื่นวรศักดาพิศาล — ได้แก่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวรศักดาพิศาล
• กรมหมื่นสิทธิสุขุมการ — ได้แก่ พระเจ้าบวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสิทธิสุขุมการ
• กรมหมื่นอนันตการฤทธิ์ — ได้แก่ พระเจ้าบวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอนันตการฤทธิ์
• กรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ — ได้แก่ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ
• กรมหมื่นอักษรสารโสภณ — ได้แก่ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอักษรสารโสภณ
• กรมหลวงเทเวศร์ฯ หรือ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์ — ได้แก่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์
• กรมหลวงพิชิตปรีชากร — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร
• กรมหมื่นภูธรธำรงศักดิ์ — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์
• กรมหลวงวงศาฯ หรือ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท — ได้แก่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท
• กรมหลวงสมรรัตนฯ — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสมรรัตนศิริเชฐ
• ขุนสมุทโคจร — ได้แก่ พุ่ม ศรีไชยยันต์
• เจ้าคุณพระประยุรวงศ — ได้แก่ เจ้าคุณพระประยุรวงศ์ (เจ้าคุณจอมมารดาแพ)
• เจ้าพระยาทิพากรวงศ — ได้แก่ เจ้าพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค)
• เจ้าพระยาธรรมา (บุญศรี ต้นสกุล บุรณศิริ) — ได้แก่ เจ้าพระยาสุธรรมมนตรี (บุญศรี บุรณศิริ)
• เจ้าพระยาพลเทพ (หลง) — อาจได้แก่ หลง ที่เป็นต้นสกุล บุญ-หลง
• เจ้าพระยาภาณุวงศ หรือ เจ้าพระยาภาณุวงศฯ — ได้แก่ เจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี (ท้วม บุนนาค)
• เจ้าพระยาภูธราภัย หรือ เจ้าพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตพันธุ์)
• เจ้าพระยามหินทรฯ, เจ้าพระยามหินทรศักดิธำรง, หรือ เจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง (เพ็ง เพ็ญกุล) — ดู พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ
• เจ้าพระยามุขมนตรี (เกต สิงหเสนี) — อาจได้แก่ เกด สิงหเสนี
• เจ้าพระยายมราช (แก้ว สิงหเสนี)
• เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม) — ได้แก่ พุ่ม ศรีไชยยันต์
• เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ — ได้แก่ ช่วง บุนนาค^[1]
• เจ้าฟ้าฯ กรมขุนบำราบปรปักษ์ — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์
• เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์
• เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ — ได้แก่ สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
• เซอแฮรีออด — ได้แก่ พลตรี เซอร์แฮร์รี เซนต์ จอร์จ ออร์ด (Harry St. George Ord)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระเทเวศร์วัชรินทร์
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท
• พระเจ้าบรมวงศเธอ กรมหลวงสมรรัตนศิริเชษฐ — ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสมรรัตนศิริเชฐ
• พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าหญิงโสมาวดี — ได้แก่ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าโสมาวดี ศรีรัตนราชธิดา
• พระยาเทพประชุม (ท้วม บุนนาค) — ได้แก่ เจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี (ท้วม บุนนาค)
• พระยาบุรุษฯ, พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ, หรือ พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ (เพ็ง เพ็ญกุล) — ได้แก่ เพ็ง เพ็ญกุล เมื่อรัชกาลที่ 4 ประชวร บุคคลผู้นี้ยังเป็นจางวางมหาดเล็ก บรรดาศักดิ์ว่า พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ ภายหลังจึงได้เลื่อนเป็นพระยาราชสุภาวดี และเจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง ตามลำดับ^[2]
• พระยาเพชรพิชัย (หนู เกตุทัต)
• พระยามณเฑียรบาล (บัว)
• พระยามหาอำมาตย์ (ลมั่ง สนธิรัตน)
• พระยาราชภักดี (ช้าง เทพหัสดิน ณอยุธยา)
• พระยาศรีพิพัฒน (แพ บุนนาค) — ได้แก่ เจ้าพระยาศรีพิพัฒน์ (แพ บุนนาค)
• พระยาศรีเสาวราช (ภู่)
• พระยาสุรวงศวัยวัฒน์ หรือ พระยาสุรวงศวัยวัฒน์ (วร บุนนาค) — ได้แก่ วร บุนนาค บุตรชายของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)^[3]
• พระยาเสนาภูเบศ (กรับ บุณยรัตพันธุ์)
• พระยาราชวรานุกูล (บุญรอด กัลยาณมิตร) — ได้แก่ เจ้าพระยารัตนบดินทร์ (บุญรอด กัลยาณมิตร)
• พระยาศิริไอศวรรย์
• พระยาสีหราชเดโช (พิณ)
• พระยาสีหราชฤทธิไกร (บัว) — อาจได้แก่ บัว รัตโนบล
• พระยาสุรินทรราชเสนี (ชื่น กัลยาณมิตร)
• พระยาอนุชิตชาญชัย (อุ่น)
• พระยาอภัยรณฤทธิ์ (เฉย ยมาภัย)
• พระเสนหามนตรี — ได้แก่ พระเสนหามนตรี (หนูพร้อม ณ นคร) บุตรของเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อยกลาง ณ นคร)^[4]
• พระราชโกษา — ได้แก่ พระราชโกษา (จัน) ในรัชกาลที่ 5 ได้เลื่อนเป็นพระยา เป็นบิดาของพระยาอุไทยธรรม (หรุ่น วัชโรทัย)^[5]
• พระศรีสุนทร, พระศรีสุนทรฯ, พระศรีสุนทรโวหาร, หรือ พระศรีสุนทรโวหาร ฟัก เปรียญ — ได้แก่ ฟัก สาลักษณ^[5] ซึ่งเป็นเปรียญ
• พระสาสนโสภณ (สา) วัดราชประดิษฐ — ได้แก่ พระสาสนโสภณ (สา ปุสฺสเทโว) แห่งวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม
• พระองค์เจ้ากฤษฎาภินิหาร — ได้แก่ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร
• พระองค์เจ้ากมลาศเลอสรรค์ — ได้แก่ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากมลาสน์เลอสรรค์
• พระองค์เจ้าเกษมสันตโสภาคย์ — ได้แก่ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์
• พระองค์เจ้าคัคณางคยุคล หรือ พระองค์เจ้าเณรคัคณางคยุคล — ได้แก่ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าคัคณางคยุคล
• พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ หรือ พระองค์เจ้าเณรทวีถวัลยลาภ — ได้แก่ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ
• พระองค์เจ้าทองกองก้อนใหญ่ — ได้แก่ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าทองกองก้อนใหญ่
• พระองค์เจ้าสุขสวัสดิ์ — ได้แก่ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าสุขสวัสดิ์
• พระองค์เจ้าหญิงโสมาวดี — ได้แก่ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าโสมาวดี ศรีรัตนราชธิดา
• พระอมรโมลี (นพ) วัดบุบผาราม — อาจได้แก่ พระอมรโมลี (นพ พุทธิสัณหเถระ) แห่งวัดบุปผารามวรวิหาร
• สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยุรวงศ — ได้แก่ ดิศ บุนนาค
• สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมขุนบำราบปรปักษ์, สมเด็จเจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์, หรือ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนบำราบปรปักษ์ — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์
• สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระยาบำราบปรปักษ์ — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนบำราบปรปักษ์ — ได้แก่ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์
• สมเด็จพระเจ้านะโปเลียนที่ ๓ — ไดเแก่ ได้แก่ จักรพรรดินโปเลียนที่ 3 แห่งฝรั่งเศส
• สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอฯ, สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนพินิตประชานาถ, สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ใหญ่, หรือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ใหญ่ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ — ได้แก่ พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ของรัชกาลที่ 4 คือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ ภายหลังขึ้นครองราชย์เป็นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5
• เอมปเรอฝรั่งเศส — หมายถึง จักรพรรดิ (emperor) แห่งฝรั่งเศส ในที่นี้ได้แก่ จักรพรรดินโปเลียนที่ 3^[6]

สถานที่

• คุ้งมะนาว — ได้แก่ อ่าวมะนาว ในจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ปัจจุบัน
• ตำบลหว้ากอ — ได้แก่ เขตพื้นที่ในตำบลคลองวาฬ อำเภอเมืองประจวบคีรีขันธ์ จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ปัจจุบัน
• พระตำหนักสวนกุหลาบ — ได้แก่ พระตำหนักสวนกุหลาบ ที่ประทับของสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ
• พระที่นั่งภาณุมาศจำรูญ — ได้แก่ พระที่นั่งภาณุมาศจำรูญในพระอภิเนาว์นิเวศน์
• พระที่นั่งอนันตสมาคม — ได้แก่ พระที่นั่งอนันตสมาคมองค์เก่าในพระอภิเนาว์นิเวศน์^[2]
• วัดราชประดิษฐ์ — ได้แก่ วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม

วัน

• วันจันทร์ แรม 7 ค่ำ เดือน 9 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2411^[7]
• วันจันทร์ แรม 13 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 14 กันยายน พ.ศ. 2411^[8]
• วันดีฉันเกิด — ได้แก่ วันพระราชสมภพของรัชกาลที่ 4 คือ วันพฤหัสบดี ขึ้น 14 ค่ำ เดือน 11 ปีชวด ฉศก จ.ศ. 1166 ตรงกับวันที่ 18 ตุลาคม พ.ศ. 2347^[9]
• วันพุธ ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 5 ปีกุน โทศก จ.ศ. 1212 — ตรงกับวันที่ 2 เมษายน พ.ศ. 2394^[10]
• วันพุธ ขึ้น 2 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 19 สิงหาคม พ.ศ. 2411^[11]
• วันพุธ ขึ้น 7 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 23 กันยายน พ.ศ. 2411^[12]
• วันพุธ ขึ้น 9 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 26 สิงหาคม พ.ศ. 2411^[13]
• วันพุธ ขึ้น 14 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 30 กันยายน พ.ศ. 2411^[14]
• วันพฤหัสบดี ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411^[15]
• วันศุกร์ ขึ้น 4 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 21 สิงหาคม พ.ศ. 2411^[11]
• วันศุกร์ แรม 1 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 2 ตุลาคม พ.ศ. 2411
• วันศุกร์ แรม 4 ค่ำ เดือน 9 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 7 สิงหาคม พ.ศ. 2411^[7]
• วันอังคาร ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 10 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 18 สิงหาคม พ.ศ. 2411^[16]
• วันอังคาร ขึ้น 6 ค่ำ เดือน 11 ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. 1230 — ตรงกับวันที่ 22 กันยายน พ.ศ. 2411^[12]

เวลา

• 4 ทุ่ม ทุติยบาท — ได้แก่ 22:12 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• 5 โมงเช้า — ได้แก่ 11 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• 7 ทุ่มเศษ — ได้แก่ 1 นาฬิกาเศษ ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• 9 นาฬิกา — ได้แก่ 21 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง
• ยามหนึ่ง — ได้แก่ 18–21 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง, ในกรณีที่หมายถึงเวลาสวรรคต ได้แก่ 21 นาฬิกา ตามระบบ 24 ชั่วโมง^[17]

อื่น ๆ

• พระแสงมีจารึก — ได้แก่ พระแสงที่จักรพรรดินโปเลียนที่ 3 แห่งฝรั่งเศส ถวายใน พ.ศ. 2410 พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4^[18] ว่า เป็นพระแสงกระบี่องค์หนึ่ง ถวายรัชกาลที่ 4 กับพระแสงกระเบาองค์หนึ่ง ถวายพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ของรัชกาลที่ 4 คือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ มีการถวายในวันจันทร์ แรม 6 ค่ำ เดือน 8 ปีเถาะ นพศก จ.ศ. 1229 ตรงกับวันที่ 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2410 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคมองค์เก่า นอกจากนี้ ปรามินทร์ เครือทอง^[6] ว่า พระแสงองค์ใหญ่มีจารึกว่า "ของเอมปเรอฝรั่งเศสถวายพระเจ้าแผ่นดินสยาม" และองค์เล็กมีจารึกว่า "ของยุพราชกุมารฝรั่งเศสถวายพระยุพราชกุมารสยาม"
• เรือพระที่นั่งอัครราชวรเดช

เชิงอรรถ

อ้างอิง

1. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 41)
2. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 40)
3. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 42)
4. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 43–44)
5. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 44)
6. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 43)
7. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 316)
8. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 320)
9. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. (5))
10. ราชบัณฑิตยสภา (2542, น. 262)
11. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 318)
12. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 323)
13. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 320)
14. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 324)
15. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 327)
16. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 314)
17. ปรามินทร์ เครือทอง (2547, น. 45)
18. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (2548, น. 239)

บรรณานุกรม

• ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา. (2548). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4 ของเจ้าพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี. (พิมพ์ครั้งที่ 6). กรุงเทพฯ: อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง. ISBN 9749528115.
• ปรามินทร์ เครือทอง (บรรณาธิการ). (2547). จดหมายเหตุรัชกาลที่ 4 สวรรคต วันสุดท้ายของกษัตริย์นักปราชญ์. กรุงเทพฯ: มติชน. ISBN 9743232036.
• ราชบัณฑิตยสภา. (2542). "จดหมายเหตุพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต". ใน ประชุมพงศาวดาร ฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม 4. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. ISBN 9744192194.