เอกสารตรวจราชการเมืองนครไชยศรีฯ ร.ศ. 117/คำนำ

คำนํา

หม่อมเจ้าหญิงพัฒนายุ ดิศกุล มีพระประสงค์จะจัดพิมพ์เอกสารตรวจราชการเมืองนครไชยศรี ของ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เพื่อแจกในงานฌาปนกิจศพ หม่อมลําดวน ดิศกุล ณ อยุธยา กําหนดงานวันที่ ๒๒ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๕๑๑ ณ เมรุวัด เทพศิรินทราวาส

เอกสารตรวจราชการเมืองนครไชยศรี นี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เมื่อครั้งทรงพระยศเป็น พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ได้เสด็จตรวจราชการหัวเมืองในมณฑลกรุงเก่า มณฑลนครไชยศรี และมณฑลราชบุรี เมื่อปี ร.ศ. ๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) เสด็จออกจากกรุงเทพ ฯ โดยรถไฟ ตั้งแต่วันที่ ๗ สิงหาคม เริ่มทรงตรวจราชการที่มณฑลกรุงเก่า และประทับแรมตามรายทางจนถึงวันที่ ๑๒ สิงหาคม เสด็จไปตรวจราชการที่มณฑลนครไชยศรีจนถึงวันที่ ๑๗ สิงหาคม แล้วเสด็จตรวจราชการมณฑลราชบุรีต่อไป จนถึงวันที่ ๒๖ สิงหาคม ในการเสด็จตรวจราชการครั้งนั้น ได้ทรงประมวลรายงานส่งมาให้พระยาสฤษดิพจนกร (เส็ง วิรยศิริ) ซึ่งภายหลังเป็นพระยามหาอำมาตยาธิบดี นำขึ้นทูลเกล้า ฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงทราบ

สมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เคยโปรดให้จัดพิมพ์เรื่องนี้ขึ้นไว้สำหรับใช้ในราชการครั้งหนึ่งแล้ว ให้ชื่อว่า "จดหมายเหตุระยะทาง พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เสด็จตรวจราชการหัวเมืองมณฑลกรุงเก่า มณฑลนครไชยศรี มณฑลราชบุรีในรัตนโกสินทร ศก ๑๑๗" หนังสือที่พิมพ์ในครั้งนั้น ได้รวมเรื่องเสด็จตรวจราชการมณฑลปราจีณบุรี ในเดือนมกราคม ร.ศ. ๒๑๙ (พ.ศ. ๒๔๔๓) ไว้ด้วย แต่มิได้โปรดให้แจกจ่ายเผยแพร่ทั่วไป คงให้ใช้แต่เฉพาะในราชการเท่านั้น ดังมีคำนำแจ้งไว้ตอนต้นของหนังสือที่พิมพ์ครั้งนั้นว่า

"พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ทรงพระดำริเห็นว่า หนังสือราชการบางอย่าง เช่น รายงานตรวจราชการตามหัวเมืองและข้อบังคับต่าง ๆ ซึ่งได้ตั้งขึ้นในเมืองหนึ่งเมืองใดเหล่านั้นเป็นต้น ควรจะลงพิมพ์ให้ข้าราชการผู้ใหญ่ซึ่งมีหน้าที่บังคับบัญชาตามหัวเมืองได้อ่านทราบความไว้ จะเป็นประโยชน์แก่ราชการได้มาก จึงได้มีรับสั่งให้เลือกเรื่องหนังสือราชการที่จะเป็นประโยชน์เหล่านี้ลงพิมพ์ไว้ในกระทรวงสำหรับแจกไปไว้ในสถานที่ว่าราชการหัวเมือง เป็นประโยชน์เป็นความรู้เห็นของข้าราชการในที่นั้น ๆ

หนังสือเหล่านี้เป็นหนังสือซึ่งพิมพ์ขึ้นในราชการ ห้ามมิให้ซื้อขายให้ปัน หรือให้คัดลอกต่อออกไปจากที่ใช้ในราชการของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว"

ส่วนเอกสารตรวจราชการเมืองนครไชยศรี ที่นำมาตีพิมพ์คราวนี้ คัดจากต้นฉบับพิมพ์ดีดเก็บรักษาอยู่ที่กองจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร เมื่อได้นำมาเปรียบเทียบกับหนังสือที่ตีพิมพ์แล้ว ปรากฏว่า ในการจัดพิมพ์ครั้งนั้นสมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ทรงแก้ไขเปลี่ยนแปลง ตัดทอนข้อความบางตอนออกจากต้นฉบับเดิมบ้างเล็กน้อย ตามที่ทรงเห็นว่าเหมาะสม แต่ฉบับที่หม่อมเจ้าหญิงพัฒนายุ ดิศกุล โปรดให้จัดพิมพ์ในงานฌาปนกิจศพ หม่อมลำดวน ดิศกุล ณ อยุธยา นี้ เป็นฉบับที่ทรงขอรับสำเนาเอกสารซึ่งเก็บรักษาไว้ ณ กองจดหมายเหตุแห่งชาติ

โดยที่สมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพได้ทรงเรียบเรียงเอกสารตรวจราชการนี้ไว้อย่างละเอียด ทั้งในด้านภูมิสถานบ้านเมือง การคมนาคม การค้าขาย การเกษตร การปกครอง การศาสนา การศาล และอื่น ๆ ทั้งเมื่อทรงพบข้อบกพร่องในราชการที่ควรแก้ไข ก็ได้ทรงบันทึกชี้แจงข้อแก้ไขไว้ในรายงานด้วย การจัดพิมพ์เอกสารเรื่องนี้ออกเผยแพร่ จึงนับว่าเป็นประโยชน์แก่การศึกษาค้นคว้าทั้งในด้านภูมิศาสตร์ ประวัติศาสตร์ ตลอดจนการปกครองและการบริหารราชการบ้านเมืองในสมัยรัชกาลที่ ๕ เป็นอันมาก

กรมศิลปากรขอถวายอนุโมทนากุศลราศีทักษิณานุปทานซึ่งหม่อมเจ้าหญิงพัฒนายุ ดิศกุล ได้ทรงบำเพ็ญอุทิศแด่หม่อมลำดวน ดิศกุล ณ อยุธยาผู้เป็นหม่อมมารดา และโปรดให้พิมพ์หนังสือนี้แจกจ่ายเป็นกุศลวิทยาทาน ขอกุศลทั้งปวงนี้จงเป็นพลวปัจจัยส่งเสริมให้ หม่อมลำดวน ดิศกุล ณ อยุธยา ประสบแต่อิฏฐคุณมนุญผลในสัมปรายภพ สมดังมโนปณิธานทุกประการ เทอญ.

• กรมศิลปากร
• ๑๕ กรกฎาคม ๒๕๑๑