บันทึกรับสั่งฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประทานหม่อมราชวงศ์สุมนชาติ สวัสดิกุล/เรื่อง 21
ปัญหา ได้อ่านในพงศาวดารพะม่าที่พะม่าเขียนก็ดี ที่ฝรั่งเขียนก็ดี ที่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ทรงแต่งก็ดี รู้สึกว่า เรื่องการเสียกรุงศรีอยุธยานั้นน่าจะเป็นเสีย ๓ ครั้ง คือ ในแผ่นดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิอีกครั้งหนึ่ง ถึงกับถูกจับไปเมืองพะม่า แต่ที่ทรงพระนิพนธ์ไว้ในเรารบพะม่าว่า เสีย ๒ ครั้ง และว่า ออกบวชแทนถูกจับ เรื่องนี้ทรงตัดสินอย่างไร เพราะเหตุผลต่าง ๆ น่าจะเป็นเสีย ๓ ครั้งมากกว่า ๒ ครั้ง?
ตอบ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิพระเจ้าช้างเผือกนั้นเป็นพระเจ้าแผ่นดินที่ดีจริง ๆ สู้ศึกรักษาบ้านเมือง ทำอย่างดีที่สุด สุดฝีมือที่จะกระทำได้ ไม่เป็นคนเห็นแต่ตัว เห็นแก่ประโยชน์บ้านเมืองเป็นใหญ่ แต่เป็นคนเคราะห์ร้าย ตรงข้ามกับพระเจ้าบรมโกศ ด้วยเหตุที่พะม่าครั้งนั้นเข้มแข็งเสียเหลือเกิน ได้สู้พะม่าจนสุดฝีมือ เสียลูก เสียเมีย เสียเมือง และในที่สุดก็ถูกจับไปเป็นชะเลยพะม่า และกลับมาสู้ศึกอีก สู้จนตัวตายในระหว่างศึก เรื่องพระมหาจักรพรรดินี้ในพงศาวดารของเราผิดอยู่มาก เพราะหลังจากสงครามช้างเผือกแล้ว พะม่าเอาตัวพระมหาจักรพรรดิไปไว้เมืองพะม่าด้วย ได้สร้างพระราชมณเฑียรให้ประทับที่เมืองหงศาวดี บวชแล้วก็อนุญาตให้กลับเมืองไทย ตอนนี้คือที่เปลี่ยนแผ่นดินอีกครั้ง ในพงศาวดารพะม่า เรื่องราวทางพะม่าต้องกันทั้งสิ้น แย้งกับพงศาวดารของเรา ของเรานั้น ตอนนี้ฟังดูขัด ๆ อยู่ ไทยเราพลาดถนัดในเรื่องนี้ ที่เขียนในหนังสือเรารบพะม่าตอนนี้ก็ผิด ทำให้คนเข้าใจผิดไปเป็นอันมาก จะแก้ก็ไม่มีเวลาเสียแล้ว ขอยกให้เป็นมรดกตกทอดถึงเธอต่อไป